Na het verschijnen van The Matrix: Reloaded en The Matrix: Revolutions, zou men haast vergeten dat het in 1999 verschenen The Matrix vernieuwend was. De eerste Matrix was een meesterlijke totaalervaring: inhoudelijk sloot de film perfect aan bij de filosofie van een van de grootste denkers aller tijden en visueel luidden de Wachowski’s een nieuw tijdperk in.
The Matrix wordt vooral geprezen om zijn special effects. CGI, met de computer gegenereerde visuele effecten, kon je eind jaren negentig al nagenoeg in elke film terugvinden, maar toch wordt uit die periode vooral The Matrix als voorbeeld onthouden. De special effects uit de film waren niet zozeer specialer dan die in andere, ze waren simpelweg beter afgestemd op het verhaal. Welke film kon immers beter wijzen op het belang van computers voor de filmwereld dan The Matrix? Als machines het van de mensheid zouden overnemen, wat over een honderdtal jaar onvermijdelijk is, waarom dan al niet meteen vandaag? De timing was perfect, ook in de film zelf. We zagen Neo (Keanu Reeves) torenhoog vallen, de grond raken, en toch hoefde hij niet van het oppervlak geschraapt te worden. Het asfalt werd nagenoeg een trampoline en stootte de protagonist doodleuk af, alsof het hem niet moest hebben. Helikopters ontploften met dozijnen, zeven jaar ongeluk voor elk flatgebouw dat als een spiegel brak, zelfs de lepels plooiden. Kortom: alles werd gemanipuleerd, net als de Matrix zelf. Helaas leken tegen het verschijnen van de volgende Matrix special effects, samen met de kleurentelevisie, afkomstig te zijn uit een periode waarin dinosaurussen de planeet nog bevolkten.
Jackie Chan kreeg concurrentie. Al was dat schijn, want Neo leerde zodanig snel alle Oosterse vechtsporten en ging zodanig tekeer, dat zelfs Hidden Dragon zich maar beter verborgen kon houden. Ook de Japanse anime liet zijn sporen na: “flo-mo”, een techniek waarbij een bewegend object schijnbaar wordt stilgezet en er met camera’s rond dat object wordt gedraaid, werd uitvoerig gebruikt in de actiescènes. Sinds The Matrix wordt er zelfs gesproken over “bullet-time”. Op macabere wijze zagen we Neo rond kogels dansen en zijn hand opsteken als hij er genoeg van had. En voor het eerst kon je écht zeggen dat je erbij was, want dat was ook zo. Kogels of niet, de kijker werd uitgenodigd op de dansvloer. Nadien hebben onnoemelijk veel films hetzelfde gedaan.
Na de eerste Matrix is er veel veranderd, vooral op technologisch vlak, maar de geluidseffecten van de film zijn nog steeds glashelder. De Wachowski’s trokken een duidelijke lijn: de film moet zo dynamisch mogelijk zijn zonder noodzakelijk luid te worden. Veel scènes zijn luid, maar nooit zo luid dat het de aandacht zou afleiden. In een scène, zoals waarin Neo en Trinity (Carrie-Anne Moss) een militair complex binnendringen, zitten geluiden voor elke beweging, elke kogel of explosie, elk mogelijk detail, en die zijn geselecteerd op basis van hoe de personages de geluiden ontvangen. Je kan de ogen sluiten en na afloop exact zeggen hoeveel stukken munitie de grond hebben geraakt, en het zijn er veel, zéér veel. De sound designers werden belast met de taak om een perfecte Matrix te creëren: als een geluid het publiek doet vermoeden dat iemand het gecreëerd heeft, dan is dat het foute geluid. “See a bear, hear a bear.”
Het visuele spektakel had echter ook een filosofische onderlaag. Plato creëerde in zijn Allegorie Van De Grot een schijnwereld, als afspiegeling van de echte wereld. In The Matrix doen de Wachowski’s hem dat na: zij creëerden de Matrix, een computerprogramma. De Matrix is een mentale gevangenis voor de mensheid, en de schijnbaar onschuldige simulatie werpt een sluier over de echte wereld, waar de mens als brandstof voor robots wordt gebruikt. Computers hebben de virtuele schijnwereld gecreëerd om de mens in onwetendheid te laten leven en om zo hun gang te kunnen gaan. De mensen in de Matrix nemen alles wat ze rond hen zien aan voor waarheid, net zoals de gevangenen in Plato’s grot dat doen.
Plato zegt in zijn allegorie dat wanneer een van de gevangenen bevrijd wordt en iemand hem zou dwingen plots op te staan en naar het licht te kijken, dat zijn ogen pijn zullen doen en hij door de schittering van het licht nog niet in staat zal zijn om de echte dingen te zien. In The Matrix is Neo de gelukkige: hij wordt bevrijd, maar hij gaat er meteen weer bij liggen. De bevrijder van dienst is Morpheus (Laurence Fishburne) en zijn naam is geen toeval: in de Griekse mythologie is Morpheus de god van de dromen. Trinity (“heilige drie”) vervolledigt het trio en zet Neo op het juiste pad, of toch op dat van haar. The blind leading the blind.
De Wachowski’s hebben hun “grot” nog wat verder uitgediept. Bij Plato moet de gevangene zelf tot inzicht komen, maar in The Matrix kan Neo beroep doen op een hogere macht: het Orakel. Neo krijgt na een raadpleging te horen dat hij “de Ware” niet is, die Morpheus in hem zag. Gelukkig gunnen de gesofisticeerde Agenten Neo nog een stevige portie entertainment, vooral Agent Smith (Hugo Weaving) weet niet van ophouden. Helaas, maar goed voor de spankracht van de film, zullen de gevangenen er zelf ook alles aan willen doen om in hun vertrouwde systeem te blijven.
Naar verluidt zou Stephen Hawking Neo’s werkplek hebben ingericht. Lampen, ramen en zelfs de zonnebrillen van de Agenten: in de Matrix is alles rechthoekig. Oersaai, maar zeer effectief. Controle tot en met, zelfs de muren schreeuwen het uit. Het systeem bepaalt hoe de kijker moet kijken.
De Wachowski’s knipoogden ook herhaaldelijk naar Alice In Wonderland. Het klinkt infantiel en mag dan nog zo vaak geadapteerd zijn, op verschillende momenten in de film is het “verhaal van het witte konijntje” de enige houvast voor de kijker. Neo volgt het witte konijn — hij volgt een vrouw — en daar begint voor hem de miserie: hij valt steeds dieper in het konijnenhol. Morpheus stelt Neo voor een oneerlijk dilemma: “You take the blue pill, the story ends. You wake up in your bed and believe whatever you want to believe. You take the red pill, you stay in Wonderland, and I show you how deep the rabbit hole goes.” Er is één belangrijk verschil met het verhaal van Alice: Neo droomt niet, hij komt terecht in de keiharde realiteit.
Inhoudelijk en visueel is The Matrix zeer eigenzinnig: de film bewijst dat premature filosofie en toonaangevende vernieuwing hand in hand kunnen gaan. Verrassende combinaties maakten de film tot wat hij in essentie was: een zuivere ervaring. Nooit hebben de Wachowski’s de belevingskracht van deze prent weten te evenaren, zelfs niet met het ambitieuze Cloud Atlas. Het duo had een duidelijke visie en de eerste Matrix is en blijft hun magnum opus. Maar: “Unfortunately, no one can be told what the matrix is. You have to see it for yourself.”
