Het was al van Videodrome, in 1983, geleden dat David Cronenberg nog eens op zijn eentje een origineel scenario had geschreven (al zijn tussenliggende projecten waren gebaseerd op boeken, toneelstukken of oudere films), toen hij in 1999 het millennium uitwuifde met eXistenZ. Het is dan ook wellicht geen toeval dat de beide films opvallende gelijkenissen vertonen: een plot waarin fantasie en werkelijkheid op een bewust verwarrende manier door elkaar lopen, een angstige, paranoïde benadering van nieuwe technologie, gestileerde personages en dialogen (Long live the new flesh!). Op het moment van zijn release stond eXistenZ enigszins in de schaduw van het bijna gelijktijdig uitgebrachte The Matrix, ook een film die zich bezig hield met de scheidingslijn tussen virtual en échte reality. In vergelijking met het visueel vernieuwende bullet-time spektakel van de Wachowsky’s, leek eXistenZ plots te maken, te tam, niet opwindend genoeg. Met een afstand van 15 jaar is het echter mogelijk om te zien dat de gelijkenissen tussen beide films niet meer dan oppervlakkig zijn. eXistenZ is volledig zijn eigen ding – niet de beste of meest vernieuwende film die Cronenberg ooit heeft gemaakt, maar wel een boeiende, intelligente en verrassend grappige prent. Het helpt ook dat Cronenberg op eXistenZ geen twee inferieure vervolgen heeft gemaakt, doch dit geheel terzijde.
De nabije toekomst. Game-ontwerpster Allegra Geller (Jennifer Jason Leigh), stelt haar nieuwe spel, eXistenZ, voor aan een testpubliek. Door haar fans wordt Geller bijna letterlijk aanbeden als een godin, maar blijkbaar is niet iedereen even grote fan van de volstrekt overtuigende virtuele werelden die ze creëert. Iemand in het publiek probeert Geller neer te schieten met een pistool gemaakt van vlees en beenderen, dat menselijke tanden afvuurt. Want hey, Cronenberg, weet je wel? Geller slaat op de vlucht, samen met PR-stagiair Ted Pikul (Jude Law). Eens ze (min of meer) in veiligheid zijn, wil Geller checken dat haar spel levend en wel is, en dat kan ze maar op één manier doen: door eXistenZ te spelen, samen met Ted. De twee dalen af in de bizarre spelwereld, maar gaandeweg merken ze dat elementen uit hun echte leven hen achtervolgen.
Het typische Matrix-thema valt dus ook hier terug te vinden: mensen hebben de neiging om alternatieve versies van de realiteit voor zichzelf te bedenken, tot het bijna onmogelijk wordt om nog het onderscheid te maken tussen wat echt is en wat niet. Anno 1983 zag Cronenberg een gelijkaardig probleem al in de wereld van tv en video (met een snuff video die hallucinaties veroorzaakte); in 1999 verschoof dat thema naar de wereld van de video games – in feite zou het boeiend zijn om nu een derde gelijkaardige film te maken rond sociale media; nog een virtuele realiteit waarin we onszelf kunnen vormen tot wie en wat we willen zijn. Het is ook opvallend hoe alle technologie in de film een erg organische look heeft: de game pods waarmee gespeeld wordt, zijn pulserende, roze toestellen die vaagweg doen denken aan geslachtsorganen. Ze zijn met een navelstreng verbonden aan een biopoort in de ruggengraat van de speler, zodat de signalen rechtstreeks naar diens hersenen gestuurd worden en de illusie van de spelwereld compleet is. Het videospel wordt letterlijk een deel van het lichaam van de gebruiker.
Maar Cronenberg gaat verder. Enerzijds verwijst hij expliciet naar de affaire-Salman Rushdie, met een verhaal over een creatief persoon die omwille van haar creaties ter dood veroordeeld wordt door een ideologische vijand. Wanneer Geller en Pikul onderduiken bij een bevriende game-hersteller (Ian Holm), spreekt die letterlijk van een fatwa. En dan is er nog het idee van gamen als een nieuwe religieuze ervaring. Gellar wordt door haar fans aanbeden als een soort verlosser – wat ze voor hen ook is, want ze verlost hen met haar games van hun eigen beperkingen; ongeacht wie je bent, wat je fysieke beperkingen zijn, hoeveel geld je hebt of wat je job is, in een game kan je doen wat je wilt, kan je zijn wie je wilt. Voor Cronenberg is er niet zo veel verschil tussen dat idee en het centrale concept van een religie: wie of wat je ook bent, in het hiernamaals word je wel gelukkig. Het is dan ook geen toeval dat de presentatie van eXistenZ plaatsvindt in een kerk.
Als dit alles loodzwaar klinkt: geen zorgen. eXistenZ is één van de meest speelse film die Cronenberg ooit heeft gemaakt, en veel van de humor zit hem in de manier waarop Geller commentaar geeft op de gebeurtenissen in de game-wereld. “De dialogen van dit personage zijn nogal geforceerd,” klinkt het opeens. “En zijn accent is ook maar vreemd.” Later klaagt Ted Pikul dat de plot te verwarrend is en dat hij niet meer kan volgen. Dat zijn de personages die kritiek geven op het videogame, maar ondertussen leveren ze stiekem ook kritiek op de film waar ze in zitten. eXistenZ is een film die zichzelf gaandeweg recenseert, maar wel enkel op het meest oppervlakkige niveau. Cronenberg amuseert zich duidelijk te pletter met dat soort spielerei, en eens je de grap begrepen hebt, is het moeilijk om niet heel hard mee te lachen. Die luchtiger toon is dan ook het voornaamste punt waarop eXistenZ zich duidelijk onderscheidt van Videodrome: het onderwerp en een aantal van de stijlgrepen zijn gelijkaardig, maar de eXistenZ is minder zwaar, meer zelfrelativerend.
De kans is wel groot dat je de film twee keer moet bekijken om mee te zijn met waar de regisseur naartoe wil. Voorkennis van de clou van de plot helpt om gaandeweg de grapjes en hints op te pikken die Cronenberg in het rond strooit, en om ook de acteerprestaties, met vaak bewuste houterigheid en wisselende accenten, in hun juiste context te plaatsen.
Voor de fans en kenners van Cronenbergs oeuvre is het déjà-vu gevoel misschien storend, maar na een zware dobber als Crash (en voor een andere zware dobber als Spider) is het ook wel leuk om te zien hoe de filmmaker zich ontspant en zichtbaar plezier beleeft aan zijn eigen prent.
