Dat het nooit te laat is om te debuteren, is een wijsheid uit grootmoeders keuken. Begin jaren tachtig van de vorige eeuw voegde Dolores Prato de daad bij het woord, door op hoogbejaarde leeftijd op het literaire toneel te verschijnen met Giù la Piazza non c’e’ Nessuno.
Als curiosum werd Prato vrijwel meteen opgepikt, hoewel critici de uniciteit van haar stem en haar stijl initieel nauwelijks leken op te merken. Meer aandacht was er voor Prato’s weigering de ingekorte versie van haar debuut bij uitgeverij Einaudi te ratificeren. Pas postuum werd het volledige manuscript als roman uitgebracht, met recent vertalingen in het Frans en het Nederlands. Een internationale doorbraak voor een schrijfster die pas op hoogbejaarde leeftijd door het literaire circuit in haar land werd opgepikt?
Een bestsellerauteur worden, zit er voor Prato hoe dan ook niet in. Ze zou overigens hebben bedankt voor al te veel publieke belangstelling, introvert en mediaschuw als ze was. Daar op het plein is niemand lijkt, als roman, überhaupt niet geschreven om lezers te bedienen of te bekoren. Het exceptionele van dit boek gaat immers niet zozeer schuil in zijn omvang, als wel in wat Prato tot onderwerp van haar vertelling verheft en de wijze waarop ze dat doet.
Plotgedreven kan de om en bij de achthonderd bladzijden tellende turf alleszins niet genoemd worden. In tijd en ruimte gaat Prato terug naar haar kinderjaren, toen ze als buitenechtelijk kind werd ondergebracht bij een nicht en haar broer, een priester. In een liefdesnest is de schrijfster dus niet opgegroeid, en dat droeg ze haar hele leven met zich mee. Niet als stempel, niet zozeer op basis van het sociale statuut van bastaardkind en dus paria, maar veeleer intrinsiek: als kind ontwaken in een context en niet het gevoel hebben dat je gewenst of gewild bent.
Het staat Prato sterk voor de geest hoezeer ze het idee heeft niet gekoesterd te zijn, waardoor haar plek in de wereld op drijfzand gefundeerd leek. Niet toevallig begint de roman met een gesprek dat de schrijfster opvangt, waarin gesproken wordt over het elders onderbrengen van haar als kind. Losse schroeven zijn het, die het raamwerk construeren waarbinnen Prato het universum beziet. En die schroeven zijn altijd los gebleven, wat gelijk verklaart waarom dit boek tot stand kwam: Prato probeert de architectuur van haar jeugd als het ware opnieuw uit te tekenen. Daartoe brengt ze niet alleen haar eigen context in kaart, maar ook haar omgeving, de routine dat het enige onderwerp der dagen vormde, de kleuren en geuren van haar herinnering, het landschap niet als decor, maar als wezenlijk materiaal.
Ziedaar het ‘narratief’ dat uiteraard geen klassiek narratief vormt. Daar op het plein is niemand is een roman zonder vast metrum, zonder thematische lijnen die zich zienderogen ontvouwen, maar toch veeleer een onderdompeling in het geheugen, een oefening in herinneren. Anders dan klassieke romanciers laat Prato zich niet tot heimwee verleiden, want de inzet van haar relaas is helemaal anders: ze tast naar houvast, naar wat vaststaat in de wolk van onzekerheid die haar eerste stappen binnen de samenleving begeleidde. Het is niet verwonderlijk dat het oeuvre van Proust wel eens wordt aangehaald om Prato’s werk mee te vergelijken. Net zoals in À la Recherche du Temps Perdu staat de verdwenen tijd zelf op het spel, is het ongedaan maken van het verval waaraan al wat geweest is en onherroepelijk onderhevig is, de inzet van de literaire krachttoer.
Meer nog dan Proust, die meer ideëel concipieert, herleidt Prato haar proza echter tot de taal zelf, wat haar oeuvre in zekere zin nog radicaler maakt. Uit de woorden ontstaat betekenis, ontstaat waarheid, ontstaat een misschien wel ingebeelde realiteit. En nee, niets bestaat buiten die taal, het jargon en dialect waarmee Prato terugkeert naar het bucolische Italiaanse landschap waarbinnen zich de tragedie van haar ongewenste bestaan voltrekt. Niet zij als auteur, maar de omgeving, de herinnerde mensen, de beelden van toen vertellen het verhaal. Een hoogst uitzonderlijke leeservaring is er het gevolg van, een boek dat zich onttrekt aan courante ritmes en stijlen, maar een volstrekt eigen leven leidt.
Hoe deze eigengereide, kolossale en aparte Italiaanse roman naar het Nederlands vertalen? Het is een vraag die vertaler Jan van der Haar zich opnieuw en opnieuw moet gesteld hebben, terwijl hij meticuleus over Giù la Piazza non c’e’ Nessuno gebogen zat – wie weet hoeveel ontelbare uren, hoeveel doorwaakte nachten? Onvertaalbaar is het dialect van waaruit Prato sommige excentrieke accenten binnen haar memoires opdist, maar van der Haar heeft woorden klaar die even omzichtig tasten als Prato’s vertelstem.
Een huzarenstuk dus, zowel het origineel als de vertaling. Zeker niet voor iedereen weggelegd, wel voor wie literatuur met mondjesmaat tot zich wil nemen, losgezongen van de wereld en de literatuur zoals die zich traditioneel voordoen.
