Charlie Kaufman is een van de weinige scenaristen die erin geslaagd
is om z’n naam onlosmakelijk te verbinden aan elk project waaraan
hij gewerkt heeft. Tijdens slechts de voorbije vier jaar heeft hij
een serie briljante filmscripts geproduceerd (‘Being John
Malkovich’, ‘Adaptation’, ‘Confessions of a Dangerous Mind’), die zo
uitzonderlijk en origineel waren dat de resulterende films niet
zozeer beschouwd werden als de prestatie van regisseurs Spike Jonze
of George Clooney, als wel van Kaufman zelf. Het gebeurt niet vaak
dat een scenarist dat soort van erkenning krijgt – over het
algemeen wordt een succesvolle film carrément toegewezen aan de
regisseur. Kaufman gaat evenwel verder op de ingeslagen weg met
‘Eternal Sunshine Of The Spotless Mind’ – lees er de verzamelde
persreacties op na, en je zult zien dat de film vrijwel uitsluitend
wordt beschouwd als de prestatie van Kaufman, en niét die van
Michel Gondry, de regisseur. Opnieuw krijgen we een bizar, surreëel
verhaal met een diepe emotionele kern, net als in ‘Adaptation’. Opnieuw zien we iets dat we
nog nooit eerder hebben gezien, toch niet op precies die manier.
(Wat ‘Eternal Sunshine’ gemeen heeft met z’n voorgangers, is in de
eerste plaats een volkomen gevoel van originaliteit, een gevoel dat
deze prent volledig losstaat van alles dat we al kennen.) En
opnieuw komen we buiten met het gevoel dat we niet alleen een goeie
film hebben gezien, maar dat we échte mensen met échte emoties aan
het werk hebben gezien, mensen die ons iets te melden hebben.
Jawel, dames en heren, het was een mooi weerzien met Charlie
Kaufman.
Het verhaal draait rond Joel Barish (Jim Carrey), en zijn relatie
met Clementine Kruczynski (Kate Winslet) – ze ontmoeten elkaar,
worden verliefd, blijven een aantal maanden samen en gaan
uiteindelijk uit elkaar. Enige tijd na de breuk komt Joel er per
toeval achter dat Clementine naar een dokter is geweest (gespeeld
door Tom Wilkinson), die zich specialiseert in het wissen van
pijnlijke herinneringen, en dat ze daar elk mentaal spoor van hem
heeft laten verwijderen. Joel voelt zich gekwetst, hij is kwaad, en
hij besluit om haar hetzelfde plezier te bewijzen: ook hij gaat
naar de dokter in kwestie, en vraagt hem om Clementine volledig uit
zijn geheugen te wissen.
Het grootste deel van de film speelt zich af tijdens de nacht
waarin de herinneringen van Joel aan Clementine worden verwijderd –
enkele assistenten van Wilkinson blijven bij Joel tijdens z’n slaap
om z’n hele relatie met Clementine, van het pijnlijke einde tot het
zoete begin, te verwijderen. Eerst zien we de ruzies, de pijnlijke
conflicten waarop de liefde uiteindelijk is stukgelopen, maar
daarna krijgen we de leukere dingen te zien – hoe ze van elkaar
hielden, hoe ze samen plezier maakten, hoe ze elkaar vertrouwden,
hoe ze vreeën. En ook al die herinneringen moeten er definitief aan
geloven. Ergens halverwege beslist Joel dat deze gedachten hem té
dierbaar zijn – hij wil al die mooie dingen niet kwijtspelen, enkel
omdat er daarna een paar pijnlijke exemplaren volgen. Hij besluit
om terug te vechten. Tijdens z’n slaap, terwijl z’n herinneringen
zienderogen verdwijnen, probeert hij om z’n mooiste momenten met
Clementine te redden van de dokters.
Zoals we onderhand gewend zijn geworden van Kaufman, krijgen we
hier een complex scenario te verwerken – de film begint met een
sequens van ongeveer tien minuten die plaatsgrijpt nàdat het
geheugen van Joel gewist is. Geheel per toeval, of misschien toch
niet, ontmoeten Joel en Clementine elkaar op een trein, alsof ze
elkaar nooit eerder gekend hebben. Daarna pas zien we hoe Joel naar
de dokter gaat om de procedure te ondergaan, en dààrna krijgen we
de aanvankelijke relatie tussen hem en Clementine te zien. ‘Eternal
Sunshine’ een non-lineaire film noemen zou bedrieglijk zijn: hij is
wel degelijk zo lineair als hij maar kan zijn – alleen volgen we de
lijn van achter naar voren, in plaats van omgekeerd. Het begin van
een tweede verhouding tussen twee personen. Daarna het einde van
hun eerste relatie. En vervolgens het verloop en uiteindelijk het
begin daarvan. Die ingewikkelde structuur kan tijdens het eerste
half uur misschien voor verwarring zorgen – de film lijkt
aanvankelijk weinig samenhangend, en we vragen ons af wààr dit in
hemelsnaam naartoe gaat. Maar dan wordt alles duidelijk, na
ongeveer een half uurtje zien we in hoe het in elkaar zit, en dan
wordt het mogelijk om te zien wat Kaufman en regisseur Gondry
precies in gedachten hebben.
Er zijn mensen die de verzamelde filmografie van Kaufman maar wat
graag zouden afschilderen als geaffecteerd artistiekerig gedoe –
navelstaarderij, pretentieus gezwam, noem maar op. Aangezien z’n
scenario’s altijd surreëel en complex zijn, altijd meerdere lagen
bevatten, stelt Kaufman zich nu eenmaal open voor die kritiek. Maar
ondertussen heeft de man ook altijd wel iets wezenlijks te zeggen.
Ditmaal stelt hij ons de niet onbelangrijke vraag wat we zouden
willen opofferen om onze slechte herinneringen kwijt te raken. We
hebben allemaal dingen die we liever zouden vergeten, maar zijn het
niet de meest pijnlijke, genante, slechte momenten uit ons verleden
die ons maken tot wat we nu zijn, die onze persoonlijkheid bepalen?
Hoe kunnen we onszelf helemaal mens noemen als we kiezen om de pijn
van vroeger simpelweg te wissen omdat we hem liever niet onder ogen
komen? ‘Eternal Sunshine’ suggereert dat elke slechte herinnering
vasthangt aan een aantal goeie, en dat dàt precies de reden is
waarom we beide soorten moeten koesteren. Dat is een mooie
gedachte, en eentje waar je met recht en rede een film aan kunt
ophangen.
Michel Gondry regisseerde eerder de film ‘Human Nature’, naar een
scenario van Kaufman – geen echt geslaagde poging, die té vaak
verviel in kluchtigheid, wat mij betreft. Maar ditmaal weet de man
exact de juiste richting te geven aan het verhaal. Hij filmt vaak
met een handgehouden camera, en gebruikt eminent kunstmatige
belichting (inclusief een simpel spotlight) om z’n film interessant
te houden. De helft ervan speelt zich toch af in Joels
herinneringen, dus er zijn geen regels die je dicteren wat je wel
en niet kunt doen. Kleuren, camerabewegingen, belichting… Het mag
allemaal zo artificieel zijn als je wilt, want de film speelt zich
niet af in de realiteit. Gondry gaat niet té ver met z’n vrijheden,
hij weet wanneer het genoeg is geweest, maar hij gebruikt de
gelegenheid wel om een paar opvallende, theatrale effecten in te
voegen, zoals Joel die in z’n dromen de dokters aanspreekt met de
vraag hem een paar herinneringen te laten – het licht is enkel een
spotlight, en de gezichten van de acteurs werden digitaal
verwijderd. Dat is hallucinant en surreëel, maar voor dit soort
film is het niet te ver gegaan.
Carrey en Winslet zijn geweldig als Joel en Clementine – u hebt
Carrey nog nooit zo ingehouden weten acteren, en gaandeweg weet hij
een echte emotionele diepte aan Joel te geven. Dit is een man die
pijn heeft, die te lijden heeft onder die relatie die net is
afgesprongen, en je voélt het. Winslet, op haar beurt, bevat
ongelooflijk veel spontaniteit en frisheid in haar rol als gek
meisje dat graag in eender welk avontuur springt. Je ziet hen samen
en je gelooft gewoon dat ze samen horen.
‘Eternal Sunshine Of The Spotless Mind’ is een intelligente,
emotioneel oprechte, goed geregisseerde en geacteerde film. Eén van
de beste van het jaar. U moest al weg zijn!
http://www.eternalsunshine.com/
