Wie Rimbaud zegt, denkt genie. Inderdaad evolueerde de dichter op ongekend vroege leeftijd van een traditionele dichtkunst tot een totaal nieuwe poëtica. Zijn volledige oeuvre werd op indrukwekkende wijze vertaald door Paul Claes en in 2006 in een prachtig tweetalig boekdeel verzameld. Dezelfde vertaling is nu opgenomen in de Perpetua-reeks, weliswaar zonder de originele Franse tekst en met een pak minder toelichting.
Het onstuimige leven van Arthur Rimbaud (1854-1891) spreekt tot de verbeelding. Schrijven deed hij hoofdzakelijk tussen zijn vijftiende en twintigste. In deze vijf jaar ontketende hij een revolutie in de poëzie. Daarna zette hij geen gedicht meer op papier, om uiteindelijk op zevenendertigjarige leeftijd te sterven. Bekend is dat hij op zijn achttiende een homoseksuele relatie had met de dichter Paul Verlaine. Na talloze ruzies eindigde die met een pistoolschot in de hand van Rimbaud; Verlaine werd opgesloten. Van wat er allemaal gebeurde tussen zijn zwijgen als dichter en zijn sterven is weinig meer bekend dan dat Rimbaud geen vaste basis had, continu reisde en onder meer wapenhandelaar werd.
Rimbauds vroege verzen zijn nog voornamelijk sonnetten, waarvan “De dronken boot” en “De slaper in het dal” de bekendste zijn. Het zijn door Paul Claes virtuoos vertaalde werkjes die aangenaam weglezen. Fantastisch is de stijlbreuk met de latere verzen, die al veel weerbarstiger zijn en qua thematiek existentiëler, droefgeestiger. Dat tussen deze twee periodes ook de “Brief over de ziener” is opgenomen, waarin een zestienjarige Rimbaud zijn poëtische opvattingen toelicht, is hoogstens interessant voor de volledigheid. Deze toelichting is gemeenzaam bekend: de dichter moet ziener worden en achter de werkelijkheid leren kijken door ontregeling van de zintuigen. Na de laatste verzen schrijft Rimbaud zijn bekendste werk: de prozagedichten die totaal los staan van elke traditie. Dit zijn gedichten die er qua bladspiegel uitzien als korte stukken doorlopende tekst, maar toch de geconcentreerdheid de stilistische meerwaarde van het gedicht bevatten. Het eerste is Een seizoen in de hel en verhaalt over een crisisperiode, met oorzaken en oplossingen. Dit krijgt de lezer echter niet op een presenteerblad aangereikt: de gebruikte methode vergt een voortdurende leesconcentratie en het continu actief meeconstrueren aan de betekenis. De Illuminations zijn een veertigtal mysterieuze beschrijvingen die de lezer wat verweesd achterlaten omdat ze moeilijk te begrijpen zijn. Volgens Paul Claes ligt de sleutel tot het raadsel van deze teksten in de stilistische transformatie: de eigenlijke uitdrukking wordt door de figuurlijke vervangen en dit omdat Rimbaud de werkelijke wereld ook anders wou zien. Op die manier komt Claes ertoe dat de Illuminations wolkenluchten voorstellen, beschenen door de zon.
Verschillende vertalingen zijn uiteraard een meerwaarde voor de lezer. Onder de titel Ik is een ander verscheen in 2006 ook een Rimbaudvertaling door Hans van Pinxteren, waarin enkel de prozagedichten Illuminations en Een seizoen in de hel werden opgenomen. De aanwezigheid van het toch wel grote aandeel “vroege en late verzen” is een nauwelijks te overschatten meerwaarde aan de uitgave van Paul Claes te noemen. Van Pinxteren staat erom bekend de vernieuwende tendensen van Rimbaud mee te betrekken in zijn vertaling. Deze is daarom misschien wat stroever en bevat meer barrières in de begrijpelijkheid. Paul Claes staat er dan weer om bekend niet alleen recht te doen aan de vorm en de klankrijkdom van het Frans, maar ook stroomlijning en transparantie te bewaren. Ook in zijn fenomenale Ulysses-vertaling is de tekst begrijpelijk gemaakt en zijn de eigenaardigheden erin niet vervangen door obstakels. Begrijpelijk, als je Claes’ voorkeur voor hermetische teksten kent, waarbij het vertaalproces een deel van het willen begrijpen vormt. Dat de vernieuwingsdrang van Rimbaud hierdoor in de vertaling zou afgevlakt worden, is voor de kennismaker met dit oeuvre van ondergeschikt belang.
Wie Paul Claes’ vertaling van The Waste Land van T.S. Eliot kent, weet dat de vertaling één ding is en de duiding een ander. Zij ontsluit de tekst op betekenisniveau, soms ook op een vormelijke en stilistische manier. Hoe meer uitleg er wordt opgenomen hoe intenser de lees- en studie-ervaring. Het is dan ook jammer dat de meer uitvoerige commentaar uit Uitgeverij Athenaeums oorspronkelijke tweetalige editie niet bewaard is. Er rest slechts een ingekort nawoord. Het is natuurlijk mooi dat Rimbaud met dit deel uit de Perpetua-reeks terug in de winkelrekken staat, maar tegelijk een gemiste kans voor de verdiepende lezer. Die heeft er immers graag de Franse tekst bij, en zeker de inspirerende toelichting van Paul Claes.
