Van tijd tot tijd kan ik weleens genieten van een kostuumdrama,
ook al zit ik vrijwel nooit te springen om ernaar te gaan kijken.
Het idee van zorgvuldig gecoiffeerde heertjes die in historisch
hypercorrecte outfits een archaïsch taaltje lopen te bezigen, doet
me nu eenmaal niet bepaald warmlopen van enthousiasme. Maar
misschien heb ik gewoonweg te veel Jane Austen-verfilmingen gezien,
dat kan ook: om een of andere duistere reden vindt de Britse
heritage cinema altijd weer de weg naar mijn
televisiescherm. Gelukkig heeft ‘The Last Station’ helemaal niets
te maken met Jane Austen, de grootmoeder van de chick lit,
maar nagenoeg alles met de Russische schrijver en graaf Leo
Tolstoj, wiens lijvige romans – ‘Anna Karenina’ en ‘Oorlog en
Vrede’ zijn wellicht de bekendste – veelvuldig worden geciteerd in
de lijstjes van beste boeken aller tijden. Een film over de laatste
maanden van de grote Russische meester, zoals ‘The Last Station’
zich aankondigt, moet dus voldoende aantrekkingskracht bevatten om
niet enkel de die-hard literatuurfanaten naar de bioscoop
te lokken.
Regisseur Michael Hoffman staat bovendien stil bij een van de
minder bekende facetten van Tolstojs leven, namelijk diens rol als
filosoof, als symbool van een geheel nieuwe levenswijze. Het is
1910: Tolstoj (Christopher Plummer) heeft inmiddels zijn
klassiekers gepubliceerd, is uitgegroeid tot de trots van de natie
en iedere boer die hij laat, wordt zorgvuldig geanalyseerd in de
Russische kranten en tijdschriften. De moraal die de schrijver
uitdraagt in zijn werk, is opgepikt door een groep mensen die
zichzelf de Tolstojanen noemen. Ze leven in een commune op het
Russische platteland, waar zij door middel van landbouw in hun
basisbehoeften proberen te voorzien. Probleem is dat de bijna
ascetische leefregels waaraan zij gehoorzamen, lang niet altijd van
kracht zijn geweest voor Tolstoj zelf. (De man had dertien
kinderen, kan je nagaan.) Hij is het uithangbord, de mascotte, van
een beweging waar hij zelf alleen maar achterstaat uit vriendschap
voor zijn boezemvriend en ‘Opper-Tolstoyaan’ Vladimir Chertokov
(Paul Giamatti).
Nu de graaf zich aan het eind van zijn leven bevindt, probeert
Chertokov hem te overtuigen om de rechten op zijn literaire werken
af te staan. Als Tolstoj toezegt, betekent dit dat zijn vrouw
Sophia (Helen Mirren) na zijn overlijden aanzienlijk minder geld
zal krijgen dan waar ze normaal gezien recht op heeft. Je kan dus
begrijpen dat zij haar uiterste best doet om Chertokov buitenspel
te zetten, inclusief de nodige dramatische scheldtirades en
huilbuien. Jammer voor haar weet Tolstoj haar rol als drama
queen niet bijster te waarderen (“You don’t need a
husband, you need a Greek choir“, snauwt hij haar toe) en
jaagt ze hem alleen maar meer tegen haar in het harnas. Door de
ogen van Tolstojs nieuwe secretaris Valentin Bulgakov (James
McAvoy) krijgen we dus te zien hoe de schrijver vervreemdt van zijn
echtgenote en geleidelijk aan partij kiest voor de
meester-manipulator Chertokov.
Op die manier is Tolstoj eigenlijk een speelbal tussen zijn
vrouw en zijn boezemvriend; hij komt niet over als de grote
intellectueel die je zou verwachten, maar eerder als een
sympathieke bon-vivant, de ideale grootvader, die gewoon
zijn laatste paar maanden op een rustige manier wil doorbrengen.
Daardoor blijft hij als personage grotendeels in de schaduw van
Sophia en Chertokov en krijg je niet meteen een diepgravend beeld
van de auteur. Voor een schrijver wiens werk tot de canon van de
wereldliteratuur is gaan behoren, blijft hij hier opvallend
oppervlakkig en – ja – zelfs oninteressant, zeker als je Plummers
Tolstoj vergelijkt met wat Michael Radford in ‘Il Postino’ doet met
de figuur van Pablo Neruda. Het is niet dat Plummer slecht staat te
acteren, allesbehalve, maar het is op zijn minst vreemd dat een
film die op papier over Tolstoj gaat, uiteindelijk meer aandacht
besteedt aan de vete tussen zijn boezemvriend en zijn echtgenote.
Ik kan me niet van de indruk ontdoen dat regisseur Michael Hoffman
ruwweg hetzelfde doet als Chertokov: hij gebruikt de naam ‘Tolstoj’
als een publiciteitsstunt, als een uithangbord, om vervolgens zo’n
beetje zijn eigen richting uit te gaan en zijn eigen stempel door
te drukken.
Als Tolstoj-biopic laat ‘The Last Station’ dus te
wensen over, maar voor de liefhebbers van historische cinema – of
gewoon kwaliteitsvolle cinema tout court – is er nog ruim
voldoende om van te smullen. Met oog voor detail weet Hoffman
namelijk de sfeer van het oude Rusland in beelden te vatten. Niet
dat ik ooit al in Rusland ben geweest, laat staan het Rusland anno
1910, maar ik kan me moeilijk voorstellen dat het er anders moet
hebben uitgezien dan hier wordt weergegeven. De prachtige natuur,
de mist die ’s ochtends uit de aarde opstijgt, het zonlicht dat
Tolstojs tuin in een goudgele gloed onderdompelt – niet alleen ziet
het er allemaal perfect uit, het deed me ook terugdenken aan de
film ‘Burnt by the Sun’ van de Russische regisseur Nikita
Michalkov. En als je bij het zien van een Westerse film over
Rusland ook daadwerkelijk aan een Russische film moet denken, kan
je wel zeggen dat de regisseur er qua sfeer pal op zit. Ook alle
lof voor de warme muziek van Sergey Yevtushenko – u raadt het al,
ook een Rus – die uiteraard alleen maar bijdraagt tot het
authentieke karakter van de film.
Dergelijke momenten doen vermoeden dat ‘The Last Station’, mits
enkele kleine aanpassingen, een wondermooi kijkstuk had kunnen
zijn. Nu blijf je echter vooral zitten met een aantal
onduidelijkheden die de goede punten van ‘The Last Station’ toch
wat tenietdoen. Waarom loopt Tolstoj bijvoorbeeld zo hoog op met
die duivelse Chertokov? Wat proberen die Tolstojanen eigenlijk te
bereiken met hun commune? En waarom moet er in historische films
bijna altijd minstens één overbodige romance zitten, zoals in dit
geval tussen secretaris Valentin en zijn Masha? Eén ding is echter
zo klaar als een klontje: ik heb al bij al best genoten van ‘The
Last Station’. Ook al stond ik niet meteen te springen om ernaar te
gaan kijken.
