Het meest be- en geroemde werk van Evelyn Waugh, meermaals verfilmd en niets minder dan een begrip in het collectief geheugen van West-Europa: Brideshead revisited is een roman waar niemand omheen kan. Een wonder is dat zeker niet, want de roman heeft merites te over. Stilistische vlotheid, bakken humor, nauwelijks weerstand en een fascinerend onderliggend discours: ook in de toekomst zal dit boek een publiek vinden, zoveel staat vast.
Ondanks de bekendheid van de roman is er iets atypisch mee aan de hand. Vraag immers aan tien mensen waar Terugkeer naar Brideshead over gaat, en men krijgt ongetwijfeld een heleboel verschillende antwoorden. Zo maakt Waugh er, althans in de laatste hoofdstukken, onmiskenbaar een roman van over het dwingende keurslijf van het katholicisme, dat een familie compleet in haar greep houdt. De gedachten over schuld en obligate boetedoening achtervolgen de jongste telgen in wezen allemaal. Zo heeft de oudste zoon een fanatieke geloofs- en bekeringsijver, terwijl hij in sociaal opzicht een paria is. De jongste zoon zoekt dan weer een continue roes op, om aan het verstikkende karakter van het hem opgedrongen geloof te kunnen ontsnappen. De oudste dochter lijkt op haar beurt de meest normale, tot ook zij in de greep geraakt van gedachten over zondigheid en een onwezenlijk verlangen naar loutering en nabijheid bij God, aan wiens greep ze zich niet lijkt te kunnen ontworstelen. De jongste dochter zet haar spiritualiteit ten slotte om in caritas, in dienstbaarheid die haar incapabel maakt voor het Britse snobisme, maar wel aansluiting doet vinden bij de grote wereldproblemen die zich in de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog aandienen.
Wat aan de laatste kapittels vooraf gaat, is evenwel geen boek over enkel de katholieke kerk als instituut. Waugh ontleedt en ontkleedt de non-egalitaire Britse samenleving weergaloos, door te laten zien hoe de oude adellijke families hun voeling met de realiteit langzaamaan kwijt geraken. Ook al staat de Westerse wereld op ontploffen, zij houden halsstarrig vast aan het geroddel binnen de eigen society, een universum binnen de eigenlijke wereld waar de tijd schijnbaar geen vat op krijgt. De echtgenote van protagonist Charles Ryder, met name Celia, is een hilarische karikatuur van een mondaine vrouw uit die tijd: belangrijk willen zijn, en ondertussen vooral heel erg blind blijven voor wat er wezenlijk toe doet in het leven.
Ook Ryder zelf is echter een product van dit milieu. Hoewel een vriend hem en zijn vermeende artisticiteit in enkele hilarische alinea’s compleet ontmaskert als zijnde uitgehold en eigenlijk in de tegenwoordige tijd al een atavisme – een sociale laag die aan het verdwijnen is – bevindt Ryder zich op het scharnierpunt tussen inzicht in wat er staat te gebeuren en moedwillige onwetendheid omdat de luister van het leven onder bourgeois nu eenmaal prettig en veilig aanvoelt. Net deze ambigue houding ten aanzien van het onvermijdelijk verdwijnen van de oude krachtlijnen binnen de Britse – en bij uitbreiding Europese – samenlevingen maakt de leeservaring intrigerend: Charles levert geen kritiek op wat er staat te gebeuren, hij ziet het met lede ogen aan, voelt aan dat de omwenteling zich niet zal laten stuiten, maar blijft er tegelijk blind en doof voor. Of is het Waugh, die anno 1945 al voelde dat na de Tweede Wereldoorlog niets bij het oude kon blijven, zonder concreet te kunnen aangeven hoe de mondiale omwenteling er precies zou uitzien?
In wat een haast postmoderne klankenkast is, voert Waugh hilarische dialogen op over de opkomst van Hitler, over het exotische karakter van Charles’ kunst, over het leven in Oxford als studentenstad, enzovoort. Terugkeer naar Brideshead is, om het met een platitude te zeggen, alleszins geen roman die voor één gat te vangen is. Precies dat maakt de roman nog steeds modern en eigentijds, hoewel meer homogene focus had kunnen bijdragen aan een nog krachtiger leeservaring. Toch bevat het boek ettelijke onvergetelijke scènes en personages. Ook is en blijft het een aandoenlijk portret van jeugdige vriendschappen, die onder de vleugels van ontluikende kennis soms gedoemd zijn beperkt te blijven tot de universiteitsbanken. Dat is een facet waar tijd alvast geen vat op krijgt. Na ruim 75 jaar verdient Terugkeer naar Brideshead dus zeker een heruitgave zoals deze. Weliswaar geen boek dat levens verandert, wel met recht en reden een klassieker.
