Nog zo eentje waar de tijd niet goed voor is geweest: ‘The Exorcist’ werd in 1973 uitgebracht als de meest choquerende film aller tijden. Mensen vluchtten weg uit de bioscoop omdat ze het niet meer aankonden en religieuze gekken zoals evangelist Billy Graham beweerden dat er “duivels kwaad verscholen zat in de film zelf”. De katholieke kerk was er ook niet al te gelukkig mee dat ze werd afgeschilderd als een veredelde jongensclub die regelmatig ten strijde trekt met het crucifix als wapen tegen afzichtelijke demonen en probeerde haar gelovigen te weerhouden ernaar te gaan kijken. In Engeland werd de videorelease van de film 14 jaar lang tegengehouden aangezien hij te eng zou zijn om te verspreiden via een medium dat makkelijk toegankelijk is voor kinderen.
In 2000 werd de film dan heruitgegeven in een ietwat verlengde versie, en niemand deed z’n mond nog open. Gedeeltelijk omdat we de film al kenden, natuurlijk, maar gedeeltelijk ook omdat al wie hem nu voor de eerste keer zag, absoluut niet onder de indruk was van de schokeffecten. Gedurende de voorbije dertig jaar zijn we zodanig ongevoelig geraakt voor geweld en gore dat ‘The Exorcist’ niets te bieden heeft dat we al niet véél explicieter in andere films hebben gezien. Dat de film àls film toch overeind blijft, is voornamelijk omwille van historische redenen, en omdat regisseur William Friedkin erg goed is in het distilleren van realisme uit elke situatie.
De plot draait rond de 12-jarige Regan (Linda Blair), dochter van een bekende, gescheiden filmactrice, Chris (Ellen Burstyn). Het meisje begint plots eigenaardig, destructief gedrag te vertonen – ze slaapt niet meer, begint te vloeken, doet opstandig en tijdens een feestje komt ze zelfs naar beneden om een Cassandra-achtige voorspelling te doen over de dood van één de genodigden, waarna ze begint te plassen waar ze staat.
Haar moeder doorgaat een lijdensweg aan dokters en psychiaters, maar niemand kan haar helpen – er zijn geen fysieke oorzaken te vinden voor haar ziekte en psychiatrie doet niets om haar gedrag aan te passen. Regan vertoont symptomen als gewelddadige spasmen door haar hele lichaam, ze verminkt zichzelf, eet niet meer en valt iedereen aan die in haar buurt komt. Haar uiterlijk en stem veranderen. Uiteindelijk roept Chris er priester Damien Karras bij om een exorcisme te doen, een duiveluitdrijving.
De drijvende kracht achter ‘The Exorcist’, en de reden waarom de film een radicale breuk betekende met de conventionele horrorfilms tot dan toe, was het gevoel voor realisme dat Friedkin in elke scène stak. Hij is (nog steeds, trouwens) het soort regisseur dat een scène neemt waarin een twaalfjarig meisje twee meter boven haar bed hangt te zweven, en zich afvraagt: “goed, hoe zorgen we ervoor dat dit realistisch is?” En dat was uitzonderlijk naar de standaards van die tijd, toen horror al lang niet meer werd bekeken als een serieus genre. Realisme zoeken in elke gegeven situatie stond niet in het lexicon van dat genre – in een horrorfilm kon alles gebeuren, er moest geen verklaring voor gegeven worden. Friedkin veranderde dat. Hij nam het uitgangspunt van een demonische bezetenheid, en vervolgens ging hij met een koele, volkomen rationele logica de situatie verder uitwerken. Hij haast zich niet om aan de gore, gewelddadige scènes te geraken, maar laat Chris eerst alle dokters in de westerse wereld bezoeken op zoek naar een antwoord. Het opzoeken van de priesters is haar allerlaatste redmiddel – net zoals het dat in het echte leven zou zijn.
In ’73 was dat niet gebruikelijk. Een horrorfilm waarin het eerste uur bijna uitsluitend diende voor het introduceren van de personages, het uitwerken van hun levensstijl en motivaties, dat werd niet vaak gedaan. Tegen de tijd dat de gruwel dan toch losbarste, was het niet zomaar een speciale effectenshow. Zeker al niet omdat ook die gruwel met een soort van documentaire-achtige mentaliteit werd gedraaid. Vroeg in de film zien we hoe Regan een bijzonder pijnlijke medische procedure moet ondergaan – Friedkin filmt het met een klinische afstandelijkheid, geeft ons close-ups van naalden, draadjes, al die vreselijke parafernalia van de medische wetenschap waar we instinctief voor terugdeinzen. En op diezelfde manier pakt hij het later aan, wanneer de priesters hun kans krijgen en hun ritueel beginnen op te voeren; diezelfde kilte in het hart van de film. En dàt is het, denk ik, waardoor ‘The Exorcist’ toen zo’n schokkende film was.
Sindsdien, natuurlijk, heeft elke horrorfilm die zichzelf enigszins ernstig wenst te nemen, die stijl overgenomen en aangevuld met nog veel meer bloed, pus en schokeffecten. Sign o’ the times. Dat een griezelfilm van dertig jaar geleden een groot deel van z’n schokkende kracht verloren heeft, is vrijwel onvermijdelijk, denk ik. Maar het punt is dat een prent als ‘The Exorcist’ voldoende te bieden heeft buiten enkel die gore scènes. We krijgen namelijk personages waar we om kunnen geven. Ellen Burstyn is geweldig als moeder die haar kind op het randje van de waanzin, en later het randje van het graf ziet balanceren. We zién haar over de loop van de film degenereren van een frisse, zelfzekere dame tot een afgeleefd, dodelijk vermoeid en angstig wezen. Tijdens een pauze in de exorcisme-scène vraagt ze aan priester Karras of haar dochter zal sterven, en op dat moment krijgen we de indruk dat ze daar bijna vrede mee zou kunnen nemen, simpelweg omdat ze zo heeft afgezien tijdens de laatste weken. Als publiek begrijpen we wat ze voelt en dat is geen evidente emotie om in een film te stoppen.
Jason Miller als Karras is ook zeer goed – een priester die aan z’n geloof twijfelt en verteerd wordt door schuld omdat hij z’n moeder zo lang alleen heeft gelaten terwijl ze ziek was. Nu is ze dood – had hij haar misschien beter kunnen helpen? Door Regan te redden wil hij boete doen voor zijn moeder. Karras is het meest complexe personage in de film – zowel psychiater, wat wil zeggen dat hij al z’n vertrouwen in de wetenschap, in de rationaliteit dient te leggen, als priester, wat betekent dat hij óók dient te geloven in iets dat geen enkele wetenschap of ratio kan verklaren. In feite is dat zijn conflict – de psychiater versus de priester – en alles dat er gebeurt met Regan, afzonderlijk van de vraag of het op zichzelf wel griezelig of schokkend is, zorgt voor een bijzonder interessante situatie voor zijn personage. Hoe moet hij immers reageren?
‘The Exorcist’ begon het leven als een shocker. De shocks zijn ongetwijfeld achterhaald in de tussenliggende jaren, maar wat blijft is een interessante film over geloofwaardige personages in een griezelfilm-situatie. Zonder ‘The Exorcist’ zou de moderne horrorfilm niet zijn wat hij was, en misschien nog steeds vastzitten in nietszeggende boe-roeperij, waarin het oppervlakkige schrikmoment centraal staat en niets anders.
