Sofja Tolstaja, de vrouw van wijlen schrijver Lev Tolstoj, staat tegenwoordig volop in de belangstelling. Dit omdat haar persoonlijke antwoord op Tolstojs De Kreutzersonate nu werd vertaald en in een mooi, bescheiden boek in pocketformaat werd uitgegeven.
De vrouwfiguur in deze roman (Anna) krijgt heel wat te verduren, maar slaagt er wel in haar hele leven aan de zijde van vorst Prozorski door te brengen. Hoe? Door zichzelf volledig weg te cijferen ten dienste van haar man. Onthutsend is dat Tolstaja, als nadenkende vrouw in een maatschappij waarin haar geslacht als minderwaardig werd geacht, een publieke vernedering voelt, want Tolstojs denkbeelden over het gezinsconcept en de overschatte waarde van seksueel contact binnen een huwelijk zitten in zijn novelle De Kreutzersonate allemaal vervat. Deze novelle vormt dan ook Tolstaja’s rechtstreekse antwoord op de wereldvreemde ideeën in wat een van Tolstojs meest radicale werken is.
Sofja Tolstaja durfde echter niet naar buiten treden met haar schrijfsels. Ze beschrijft in Een zuivere liefde een fictieve vrouw die onder de knoet gehouden wordt door haar man. De vrouw leert een vriend van haar man steeds beter kennen en een liefdesrelatie staat op het punt te ontluiken. De twijfel die Anna voelt is hartverscheurend, want ondanks de jaloezie die ze moet verdragen, houdt ze ook van haar man en haar kinderen. Vorst Prozorski liet haar vier kinderen baren waar hij geen liefde voor voelt. De vrouw (wellicht een soort afspiegeling van Tolstaja zelf) is zowel huismoeder, schoonmaakster als knecht in velerlei gedaantes en Tolstaja beschrijft de vernederingen die het personage moet ondergaan met een enorme helderheid. Nergens is ze op sensatie belust, juist omdat ze niet vertrok van het idee dat haar ideeën ooit zouden gepubliceerd worden. Bijgevolg tekent Een zuivere liefde een tergend relaas uit van zoveel jaren leven in de schaduw; een gewicht dat op het vrouwelijke figuur, naar mate ze ouder wordt, steeds zwaarder gaat wegen.
De prachtigste passages zijn diegene waarin Tolstaja impliciet reageert op Tolstojs De Kreutzersonate, waarin onder meer beschreven wordt hoe nefast de weerslag is van de vrouw als lustobject op de mannelijke, scheppende geest. Men voelt in Tolstaja’s verfijnde woorden een enorme woede over deze beledigingen, die ze heel persoonlijk opnam. De man in Een zuivere liefde geeft echter geen blijk van herkenning van haar leed: hij leeft quasi autistisch in zijn eigen wereldje en verwachtte almaar dat iedereen naar zijn pijpen zou dansen. Des te gruwelijker is dat juist een gecultiveerde en geletterde vrouw met zo’n tiran moet inwonen, heel voelbaar gemaakt door het eigentijds aandoende scala aan emoties waar Tolstaja de lezer doorheen loodst.
Men mag en moet dan ook bijzonder opgetogen zijn met het feit dat er nu een vertaling van Een zuivere liefde op de markt is. Maar liefst 75 jaar bleven Tolstaja’s notities in de kast liggen, tot er voorzichtig een Russische uitgave kwam in 1996. Vertaalster Eva van Santen bedient het Nederlandstalige publiek op zijn wenken, en wel in een buitengewoon vlotte vertaling. Van Santen houdt de taal laagdrempelig, maar de stijl wordt er niet minder zwierig om. Tegelijk blijft Een zuivere liefde heel puur: dit is een pijnlijke familieroman zonder opsmuk, waarin heel eerlijk over het wel en wee van een disfunctioneel gezin wordt geschreven.
Als wrange (fictieve) biografie had Een zuivere liefde moeilijk beter kunnen zijn. Het is een indringend en bovenal geloofwaardig meesterwerk dat verrassend relevant aanvoelt, zowel vanuit cultuurhistorisch oogpunt als vanuit de wetenschap dat vandaag de dag nog steeds duizenden vrouwen deze schande moeten verdragen. Een tijdloos boek dat Oorlog en vrede en Anna Karenina toch in een ander daglicht plaatst.
