Ze zijn van alle tijden en komen naar verluidt op alle plekken voor. Ze? Writer’s writers, ofte: auteurs die vooral door een schare intimi op handen worden gedragen. Misschien is Donald Niedekker er ook zo een. Na recente bekroningen met de VUB Luc Bucquoye Prijs en de F. Bordewijkprijs kreeg ook de pers geen genoeg van ’s mans jongste roman Waarachtige beschrijvingen uit de permafrost. Literair vormt het ruim tweehonderd bladzijden tellende boek inderdaad een wervelende ervaring, hoewel het samenhang en dosering mist om een van de grotere prijzen binnen ons taalgebied in de wacht te slepen.
Schrijvers schrijven uiteraard niet om prijzen te winnen. Wel om een publiek te bereiken, en een publiek is er voor Waarachtige beschrijvingen uit de permafrost zeker te vinden. Vanwaar die eigenzinnige titel? Die markeert een al even weerspannige verteltrant, uitgaande van de historische expedities om de zogeheten Noordoostpassage te ontsluiten. Dit moest een scheepvaartroute worden om vanuit de Atlantische Oceaan het verre Oosten te kunnen bereizen, maar in de 16e eeuw waren grote delen van de Siberische kustlijn nog niet in kaart gebracht.
Niedekker pint zich vast op een van de ontdekkingsreizen van de beroemde Willem Barentsz, onder wiens vlag ook een personage zou hebben meegevaren dat als anoniem op de passagierslijst werd ingeschreven. Het zou een dichter kunnen geweest zijn die verslag moest doen van de epische ontsluiting van de Noordoostelijke Doorvaart langs onder andere Nova Zembla. Het personage komt echter om en krijgt een graf ergens op de uitgestrekte, bevroren vlaktes waar het ruim vierhonderd jaar onaangeroerd blijft. Nu de grote dooi is ingezet, komt het lijk evenwel “boven water” en doet het zijn verhaal – een verhaal dat tijden, feiten en stijlen doorboort, om het geheel mee te voeren in een unieke gedachtestroom waarvoor Niedekker aan niemand rekenschap hoeft af te leggen.
Dat precies het gegeven van de permafrost de roman, die zich grotendeels in de 16e eeuw afspeelt, ook in de tegenwoordige tijd situeert, grijpt Niedekker aan om het tevens over meer recente geschiedkunde te hebben, in casu de waterstofbom Tsar Bomba die de Sovjet-Unie anno 1961 tot ontploffing bracht. Het was de krachtigste explosie ooit door mensenhanden veroorzaakt en een dieptepunt in de Koude Oorlog. Dit gegeven raakt Niedekker echter slechts kort aan, net zoals de enkele fragmenten wanneer hij het heeft over de historische kentering tijdens en na de 16e eeuw, wanneer het onvoorwaardelijke geloof in nieuwe ontdekkingen en mogelijkheden omslaat in angst voor het onbekende, hetgeen op zijn beurt, in de daaropvolgende eeuwen, bezworen wordt met een cultuur van repressie en teruggrijpen naar nationalistische claims – de weliswaar verzonnen ‘zekerheden’ van een wij-versus-zij-narratief.
Niedekker verheft dergelijke bespiegelende omzwervingen nooit tot onderwerp van zijn boek, maar ze vormen wel degelijk het bredere landschap waarbinnen het personage zijn verhaal vertelt. Dat verhaal zapt van zeer concrete herinneringen – de vader, de moeder en de grootmoeder lijken tijdloze archetypes die uit Niedekkers eigen biografie weggelopen zouden kunnen zijn – naar meer efemere taalbuitelingen waarin de auteur als het ware de confrontatie met de ijsmassa aangaat. Hoe een arctisch decor, waarin alles als het ware is uitgewist, beschrijven? Hoe schrijven over dieren die hier huizen, de bedrijvigheid die hier het leven uitmaakt, het dagelijkse wedervaren op het schip? En hoe de link leggen met de cartografen die, vanuit hun ivoren toren, honderden en duizenden mensen (weliswaar min of meer vrijwillig) een ongewisse ontbering injagen, die misschien wel met de dood eindigt? Wat leert die verhouding over het machtsinstituut in de 16e eeuw, over de relatie tussen clerus en wetenschap, over het toeval waarmee wiskunde vervalt tot je reinste kansberekening?
Niedekker geeft in Waarachtige beschrijvingen uit de permafrost een duizelingwekkende bloemlezing van hoe diep, hoe breed en hoe ver de verbeelding kan reiken, vanuit een zo fascinerende historische anomalie als een doorstreepte naam op een passagierslijst. De heterogene inhoud omwentelt het monochrome landschap waaruit licht, vorm en avontuur langzamerhand wegsijpelen naarmate de tijd verstrijkt. Toch houdt de schrijver zijn roman intrigerend – met tijdsprongen, beknopte mijmeringen en zelfs ultracompacte gedachteflitsen en bovenal met taal. Taal die, in haar maximale verscheidenheid en rijkdom qua beeldspraak, niet alleen de ontdekkingsreizen voor het geestesoog roept, maar ook een gans tijdsgewricht en bij uitbreiding de mensheid zoals zij omgaat met de begrenzing van haar weten. Het levert riskante, fabelachtige literatuur op, zij het in die mate versnipperd dat meer densiteit de roman ongetwijfeld goed had gedaan.
