Als inleiding tot zijn nieuwe film The Square voert de Zweedse Ruben Östlund graag een sociaal experimentje uit. Om de grenzen van sociale controle af te tasten, laat hij zijn gsm en portefeuille achter in een volle bioscoopzaal in de hoop die achteraf terug te krijgen. Tot op de dag van vandaag stormde nog geen enkele venijnige ziel naar buiten met Östlunds bezittingen. Zo’n daad zou nochtans weerspiegelen waar The Square om draait: genadeloos opportunisme met als weerslag lichte chaos en met een beetje geluk een viraal YouTube-filmpje.
Christian is hoofdcurator in een Stockholms museum waar binnenkort een tentoonstelling rond “The Square” opent. “The Square” is een sociaal contract tussen jou en de ander. Het is een wit vierkant op straat, waarbinnen iedereen die het nodig heeft hulp kan vragen en krijgen. Je bent bedelaar? Binnen het vierkant zullen ze je voedsel geven. Eenzaam? In het vierkant luisteren ze naar jou. Het is een aanklacht tegen het wegkijken van maatschappelijke problemen en een oproep naar vertrouwen in de mensheid.
Om dit project te lanceren, nodigt Christian een jong, hip en dynamisch pr-team uit dat “viraal” wil gaan. Viraal betekent rekening houden met de gemiddelde korte aandachtspanne, het onverwachte verwachten en eventueel een armoedige Zweedse peuter laten exploderen (medelijden opwekken, u weet wel). Verder is er een decadent openingsfeestje, een reportage met een Amerikaanse (Elisabeth Moss) en een poepchic galadiner met een “jungle experience”. Helaas, ironie alom, midden in de promo van “The Square” wordt Christians gsm gestolen tijdens een gecoördineerde overval op straat. Als Christian via een tracker zijn gsm kan lokaliseren, neemt hij zelf het heft in handen.
De grote gemene deler binnen The Square als film is het bittere maatschappijbeeld van de onverschillige, egocentrische mens. Het symptoom hiervan is de bedelaar, die Östlund systematisch gebruikt als dwingend motief doorheen de film. Als toeschouwer is er geen ruimte meer voor de “Ja, maar…”. De tegenstrubbelingen die we doorgaans gebruiken om het wegkijken te verdedigen (“Die ondankbare daklozen! Het is structureel, ik kan niets doen!”) worden geridiculiseerd en ondermijnd. Voor Östlund draait het om veel meer dan de verschoppelingen. Ook de gemiddelde mens op straat lijkt zo verdacht dat we ons maar beter uit de voeten maken als ze ons aanspreken. Het stelt de nodige vragen over hypocrisie, filantropie en het (on)nut van zo’n vierkant.
Maar The Square reduceren tot een moraallesje is ketterij. Als Östlund ons met de vinger wijst, is het zelden als de superieure leermeester. Veeleer is hij de cynicus, met op de koop toe nog een verdorven verbeelding. Net zoals Östlunds voortreffelijke voorganger Turist evolueert ook The Square geleidelijk van amusante ongemakkelijkheid tot groteske chaos. De glorieuze post-seksbabbel is zo goed dat we onze eerstgeborene zouden opgeven om die te mogen herbeleven. Christian is een klootzak van een personage dat je zou uitspuwen, mocht hij tegelijk niet zo’n heerlijke sul zijn die al zijn ondernemingen onherroepelijk laat escaleren.
Bovenal zit The Square, net als onze Christian, strak in het pak. Zoals het de elitaire kunstwereld betaamt waarin Christian zich bevindt, oogt het geheel bijzonder stijlvol. De camera zoekt als visueel mopje telkens vierkante trappen op, om er duizelingwekkende shots uit te halen. Wij voorspellen overigens nu al een cultstatus voor de beruchte scène waarin Oleg, een mensaap, de elitekringen van de kunstwereld gijzelt tijdens het openingsdiner van “The Square”. Niets fijner dan een arrogante hipster de zaal uitgebruld te zien worden door een halvegare die wat op zijn borst klopt. Het gelach mondt echter uit in kille stilte wanneer duidelijk wordt dat Oleg van geen ophouden weet. Het is een zenuwslopende scène, zo huiveringwekkend in beeld gebracht dat ook onze glimlach plaatsmaakte voor rechtopstaande haren.
Al bij al is het moeilijk om uit The Square een rechtlijnige betekenis of intentie te halen. Bij sommige uitstulpingen van het narratief vallen er wel degelijk vragen te stellen (Wat was dat trouwens met die chimpansee?). Toch is het oké om er af en toe geen snars van te begrijpen. Even uit je lood geslagen worden, valt wel mee als je er een esthetisch ogende, maatschappijkritische en absurde tragikomedie voor in de plaats krijgt.
