Filmstudio Universal nam eind jaren tachtig een groot risico toen het Martin Scorsese’s film The Last Temptation of Christ in de zalen bracht. Religieuze groeperingen keerden zich niet enkel tegen Scorsese en scenarist Paul Schrader, maar ook tegen studiohoofd Lew Wasserman – er werd geschreeuwd om een boycott, een tijd lang stonden er protestactievoerders met spandoeken voor de kantoren van Universal en een aantal gebouwen van de studio werd zelfs gevandaliseerd. Wasserman bleef echter pal achter The Last Temptation of Christ staan – een mooi staaltje loyaliteit tussen studio en filmmaker, dat Scorsese terugbetaalde met de belofte om zo snel mogelijk “een meer commerciële film” te maken voor Universal. In 1991, vlak na de triomftocht van Goodfellas, maakte hij die deal waar met Cape Fear. Het werd zijn meest winstgevende film tot dan toe.
Gebaseerd op de film noir uit 1962, vertelt Cape Fear het verhaal van Max Cady (Robert De Niro), een verkrachter die na 14 jaar cel opnieuw op vrije voeten komt. Hij heeft het gemunt op Sam Bowden (Nick Nolte), de advocaat die hem destijds verdedigde, maar die bewust een bewijsstuk achterhield dat Cady een fikse strafvermindering had kunnen opleveren. Cady begint Sam, zijn vrouw Leigh (Jessica Lange) en zijn 15-jarige dochter Danni (een piepjonge Juliette Lewis) op de voet te volgen en te intimideren. In het begin blijft het bij subtiele pesterijen, maar langzaam maar zeker voert hij de druk op.
Op een oppervlakkig niveau is Cape Fear inderdaad één van de meest conventionele, “veilige” films die Scorsese ooit heeft gemaakt. Het script deed al een tijdje de ronde in Hollywood, en een hele tijd lang was het de bedoeling dat Steven Spielberg zou regisseren. Pas toen Spielberg afhaakte, haalde De Niro zijn oude vriend er bij. Maar het feit dat dit een minder persoonlijk project was voor de regisseur, is op zich geen reden om op de prent neer te kijken. Scorsese werkte nauw samen met scenarist Wesley Strick om het script aan te passen aan zijn eigen gevoeligheden en interesses, en maakte gretig gebruik van de conventies van het thrillergenre om te spelen met beeldtaal.
Eén van de grote veranderingen die hij maakte aan het originele scenario, was dat hij de Bowdens veranderde van een gelukkig doorsnee gezinnetje naar een disfunctionele familie. Sam heeft een tijdje geleden een affaire gehad, en zijn relatie met Leigh én met zijn dochter is daar nog altijd niet helemaal van hersteld. Iedereen in het gezin probeert zich gelukkig te gedragen, allicht in de hoop dat ze dat dan ook écht zullen worden. Het interessante is dat Max Cady tijdens de eerste helft van de film eigenlijk niet veel hoeft te doen. Gewoon het feit dat er een dreigende aanwezigheid is van buitenaf, is genoeg om de druk op de ketel te zetten. De spanningen binnenin het gezin komen razend snel naar de oppervlakte, en nog voordat Cady een hand heeft uitgestoken, vliegen ze elkaar in de haren. De manier waarop dat gezin implodeert, is akelig geloofwaardig.
Veel daarvan heeft te maken met de seksuele dreiging van Cady – nog buiten het feit dat hij een verkrachter is, is hij ook een grote, fysiek imposante man, in vergelijking met Sam, die meer afgeborsteld, huiselijk, verfijnd is. Op een bepaald niveau is Sam bang dat hij niet man genoeg is voor zijn vrouw en dochter, op een soort primitief niveau van “de man als beschermer”, en Cady versterkt dat gevoel. Dit komt nergens duidelijker tot uiting dan in een magistrale scène halverwege de film, waarin Cady de jonge Danni (min of meer) verleidt in een verlaten theaterzaal. Dat is een dialoogscène van maar liefst 12 minuten – een uitzonderlijk lange tijd in eender welke film, maar zeker in een dynamische thriller. Het getuigt van onwaarschijnlijk veel zelfverzekerdheid om in het midden van een genrefilm gewoon de hele boel meer dan 10 minuten lang compleet stil te leggen, maar de scène is zo sterk, zo doordrongen van suspense, dat het publiek van de eerste tot de laatste seconde ademloos toekijkt.
Je krijgt dus serieuze thema’s, die sterk uitgewerkt worden, zonder dat ze de mechaniek van de thriller onderuit halen. Los van al de rest, blijft Cape Fear ook gewoon een razend spannende film. Scorsese, een fan van de ouderwetse Hollywood-genrefilms, gebruikt alle visuele en muzikale clichés van het genre, maar dan nog wat uitvergroot. In plaats van te mikken op naturalisme, gaat hij alles lichtjes stileren. De prent speelt zich af rond de Amerikaanse nationale feestdag, en wanneer er vuurwerk afgaat, is dat niet zomaar een beetje vuurwerk, maar echt een orgie aan alle mogelijk en onmogelijke kleuren vuurwerk, dat nooit in de werkelijkheid zou kunnen bestaan. Hetzelfde geldt voor de onheilspellend rode hemels boven het huis van de Bowdens, om nog maar te zwijgen van de strakke close-ups van voorwerpen die Scorsese tussen de actie gooit, de dramatische push-ins op de personages, de scheve camerahoeken en – uiteraard – de theatrale, over de top muziekscore (die overigens voor een groot deel overgenomen is uit de partituur van de originele film). Cape Fear is in dat opzicht een roekeloze, flamboyante film, een prent die niet geïnteresseerd is in realisme, maar juist in overdreven effecten. Om je een idee te geven: wanneer De Niro tijdens de finale van de prent zijn hoofd over en weer draait van Nolte naar Lange, zet Scorsese daar een subtiel “zwiep”-geluidje onder.
Voeg daar nog een uitstekende cast aan toe. De Niro bewoont zijn personage zoals hij dat toen, in die mooiere tijden, zo vaak deed, met absolute overtuiging en een sterke fysieke aanwezigheid. Nick Nolte is sterk als ambigue advocaat – een man met duidelijke karaktergebreken, een man die fouten maakt, een man die graag zijn gezin wil beschermen en mannelijker wil zijn dan hij eigenlijk is, maar die eigenlijk continu faalt. Nolte is niet bang om de zwaktes van zijn personage te tonen, zonder dat hij het respect van de kijker verliest. Jessica Lange doet het goed als echtgenote, die voor één keer in dit soort film ook effectief iets te doen krijgt – op veel vlakken is ze sterker dan haar man. Juliette Lewis was destijds een revelatie, en hoewel haar carrière in de tussentijd voor een groot deel vervaagd is, zet ze hier de onschuld en puberale afkeer van haar ouders perfect geloofwaardig neer.
Cape Fear is een film die destijds onderschat werd omdat hij niét uit de persoonlijke navel van de regisseur geplukt werd – omdat het “maar” een thriller was. Als je die pretentie opzij kan zetten, dan zie je een intelligente, meeslepende, spannende genrefilm, die meer dan 20 jaar later nog niets van zijn kracht heeft ingeboet.
