Fanatici zijn van alle tijden en alle strekkingen, want hoewel het seculiere Westen met zijn weldenkende atheïsten maar al te graag vermeit in hoe het vooral dwalende want gelovige kwibussen zijn die een hel creëren in de hoop de hemel op aarde te realiseren, hebben verlichte geesten zich al even gretig ingeschreven in een verhaal van het waarmaken van de (e)utopie door middel van terreur.
Bob De Graaff, de Nederlandse hoogleraar inlichtingen- en veiligheidsstudies, gaat in het lijvige Op weg naar Armageddon. De evolutie van fanatisme dieper in op fanatisme in zijn vele facetten, en vertrekt hierbij vanuit een chronologische opbouw die start bij een christelijk millenarisme en eindigt bij het islamitisch fanatisme. Tussen beide religieuze einddenkers en aanhangers in manoeuvreren zich zowel Verlichtingsdenkers als hun erfgenamen, waaronder uiteraard de Franse revolutionairen en de communistische beeldenstormers. En hoewel er zeker parallellen te trekken zijn tussen de verschillende stromingen, ideologieën en overtuigingen, behoedt De Graaff zich ervoor deze te trekken. Zoals hij zelf aangeeft, vertrekt zijn boek in de eerste plaats vanuit een ideeëngeschiedenis waarbij fanatisme, fundamentalisme, terrorisme en millenarisme niet zonder meer door elkaar mogen worden gebruikt.
Vormt het christelijk fanatisme een verhaal op zich dat tot ver in de zeventiende eeuw overheersend mag worden genoemd, dan treden met de Verlichting nieuwe spelers op het voorplan. De “philosophes” — en in het bijzonder Jean-Jacques Rousseau — gelden als lichtende bakens voor de latere hervormers die de nobele idealen van de Franse Revolutie met bloed schreven, en tijdens hun korte regeerperiode een regime creëerden dat zijn eigen kinderen opvrat. De Graaff weet hierbij de bekende historische feiten intrigerend in te kleuren door dieper in te gaan op de levens van leidsmannen als Saint-Jus, Danton en Robespierre, en schetst daarbij op treffende wijze hun eigen waanbeelden en hun hang naar een martelaarschap in navolging van Rousseau (die niet vies was van een flinke portie zelfmedelijden en narcisme). Opvallender, en door de West-Europese lezer grotendeels niet geweten, is hoezeer deze Girondijnen en Jakobijnen het Russische denken beïnvloed hebben.
In de aanloop naar de befaamde revolutie onder leiding van Lenin waren immers verschillende intellectuelen en auteurs opgestaan die in hun geschriften en romans niet alleen opriepen de Franse revolutionairen na te volgen. Ze gingen zelfs veel verder in hun visie op de heilstaat in het hic en nunc, en hoe deze kon worden gerealiseerd door visionaire martelaren die onwrikbaar bleven in het aanzicht van tegenstand en hun mogelijke (martel)dood. Niet alleen de combinatie van de Franse idealen, Rousseau en Marx, maar ook een areligieus apocalyptisch denken zorgde voor een aparte mix die, waar het aankomt op een ratjetoe van denkbeelden, slechts in het fascisme en het nationaalsocialisme zijn gelijke kent. Die laatste twee ideologieën hebben aldus De Graaff immers niet alleen de mosterd gehaald bij een religieus einddenken, maar vonden net zo goed inspiratie in anarchistische geschriften.
Hoe religieus geïnspireerd de denkbeelden van fanatici ook waren sinds de Verlichting, toch trad het echt gelovige fanatisme pas weer naar voor na Wereldoorlog Twee. Na een sluimerend bestaan te hebben geleid, trad zijn christelijke variant opnieuw naar voor in de Verenigde Staten en werd daar middels milities, radio- en televisieprogramma’s alsook talloze romans en boeken een lappendeken van stromingen en denkbeelden. In al zijn verscheidenheid vertoont het tal van gelijkenissen met het zogenaamde moslimterrorisme dat net zozeer verscheiden is en, zoals De Graaff aantoont, de eindstrijd heel verschillend interpreteert. Daarbij ligt voor de ene de nieuwe heilstaat in het verschiet, terwijl de andere niet verder kan kijken dan de strijd die geleverd dient te worden met andersdenkenden (een denkbeeld dat ook onder de anarchistische schrijvers leefde).
Het is een indrukwekkend huzarenstukje dat De Graaff hier levert. Ondanks de eeuwen en continenten omspannende geschiedenis weet hij de lezer bij de les te houden en verliest hij nooit het overzicht aan namen en gebeurtenissen uit het oog. Uiteraard is het gevaarlijk om parallellen te trekken tussen de verschillende fanatici en hun denkbeelden en kan geen millenaristisch denken op een lijn geplaatst worden met een ander. Toch blijft het opvallend (en logisch) hoe bepaalde ideeën en denkbeelden steeds terugkeren, zij het in een ander kleedje. Wie een beter begrip wil van hoe gelijk welke religie of ideologie zichzelf kan vastrijden in het drijfzand van het grote gelijk en het verlangen naar een (e)utopische wereld, heeft een vette kluif aan Op weg naar Armageddon.
