Elke grote regisseur heeft ze: ‘kleinere’ films die over de jaren heen op één of andere manier in de vergetelheid terecht zijn gekomen. Zeker in het oeuvre van een workaholic als Soderbergh is het bijna normaal dat een aantal films overschaduwd geraken. The Underneath is hier zowat het archetype van. Langs de ene kant behoort de film niet tot de high profile cinema van Soderbergh (Out of Sight was zijn eerste grote hit), maar langs de andere kant heeft de film vanwege zijn schijnbaar routineuze premisse ook niet de cult allure van Soderbergh’s meer artsy werk. Of The Underneath zijn onbekendheid verdient, is een heel andere vraag.
Een klein dorp in Austin, Texas. Na enkele jaren keert de ex-gokverslaafde Michael Chambers (Peter Gallagher) terug naar zijn woonplaats. Zijn schulden heeft hij eindelijk kunnen afbetalen en hij hoopt weer in het reine te komen met zijn oude omgeving. Dankzij zijn kersverse stiefvader kan hij aan de slag als een bewaker van geldtransporten, maar Michael had ergens geen rekening mee gehouden: zijn vroegere vlam Rachel. “I’ve squared with everyone” verkondigt hij. “Except with me” antwoordt zij. Dat Rachel inmiddels engaged to be engaged is met de opvliegende randcrimineel Tommy, bemoeilijkt de zaken enkel verder.
The Underneath kan het best bestempeld worden als een neo noir en is zelfs een herbewerking van de pulproman Criss Cross uit de jaren ’40. De prent blijft in essentie trouw aan de film noir traditie, door de sleutelpersonages voor te stellen als immorele egoïsten die vertoeven in rokerige bars en elkaar bestoken met nihilistische praat. Ook eigen aan het genre is dat er elementen van een Griekse tragedie in de plot verweven zijn: de personages lijken zich niet bewust van het noodlot dat hen boven het hoofd hangt en hebzucht zal uiteindelijk hun ondergang betekenen. Anders dan in klassieke film noir cinema is dat de intrige of spanningsboog niet van groot belang is, maar dat de nadruk eerder ligt op de turbulente verhoudingen tussen de personages. Deze onderlinge interactie komt eigenlijk niet eens zo uitgebreid aan bod, maar dat is ook nergens voor nodig. De broeierige, ongemakkelijke sfeer suggereert nadrukkelijk genoeg dat er wel wat skeletons in the closet zitten.
Niet dat Soderbergh het genre heeft heruitgevonden: hij speelt eerder in op een tendens die al begon in de jaren ’70 toen Robert Altman met het revisionistische The Long Goodbye de film noir conventies demythologiseerde. The Underneath is dus geen herinterpretatie en niet zo gek ambitieus in zijn opzet. Met een nogal formulaïsch aanvoelend scenario sluit de film dan ook eerder aan bij die andere bovengemiddelde, maar niet zo opzienbarende films uit de neo noir boom van de vroege jaren ‘90: The Hot Spot, Red Rock West en The Last Seduction.
Toch is de manier waarop Soderbergh dit simpele verhaal vertelt, oprecht buitengewoon. We zien allereerst hoe Soderbergh flashbacks gebruikt, niet om de gaten van de plot op te vullen, maar eerder als een vorm van sfeerschepping. Deze scènes lijken onbeduidend en huiselijk, maar zeggen impliciet heel veel over de personages. Ook door details (zoals intonatie, of zelfs maar de uitstraling van bepaalde personages) geeft de film veel clues van het verdere verloop weg voor de aandachtige kijker. Verder is het duidelijk dat Soderbergh op twee vlakken beïnvloed is door the master of suspense, Alfred Hitchcock. Ten eerste wist Hitch beter dan wie dan ook dat een scène maar spannend kan zijn als je ze treffend en vindingrijk in beeld brengt. Soderbergh gebruikt een spiegel en een deur op een kier om een oertypische thrillerscène tot een uitmuntend staaltje ziekenhuisparanoia te verheffen. Ten tweede weet Soderbergh, net als Hitchcock, spanning op te roepen door soms de nadruk te leggen op triviale voorwerpen (in dit geval, een zak pepermuntjes).
Peter Gallagher, normaal altijd de eendimensionale douchebag antagonist, speelt de hoofdrol en doet dat met verve. Hij is zo een acteur die je constant ziet opduiken, maar die zelden een blijvende indruk weet te maken. Zelfs wanneer hij dan eens een meer memorabele rol te pakken heeft (Short Cuts of American Beauty), wordt hij weggespeeld door de rest van de cast. De enige keer dat de arme man ooit eens een prijs won, was dan ook wanneer de hele cast als ensemble bekroond werd. Maar in The Underneath ontkracht hij al die vooroordelen met een ingetogen en geraffineerde acteerprestatie. Zeker in de scènes waar het obsessieve gegok van Michael naar boven komt, lijkt Gallagher zich goed in zijn element te voelen en geeft hij zijn personage een soort stuitende koppigheid en complete desinteresse in de werkelijkheid, die te vergelijken valt met die van Elliot Gould in California Split.
De film is zeer afstandelijk in beeld gebracht en zelfs close-ups ontneemt Soderbergh van hun gewoonlijke effect van intimiteit, door het gebruik van lenzen en ongewone camerahoeken. Met felrode en felgroene kleurenfilters weet hij sommige scènes dan weer een onheilspellend gevoel mee te geven en lijkt hij de personages als het ware te omgeven met een gloed van fatalisme. Voor de fans van Soderbergh is The Underneath dan ook een mooie illustratie van het typische stilisme dat hij in zijn latere films verder zou doordrijven.
