Een drietal jaar geleden poogde Jan-Jaap van Peperstraten, docent filosofie, in een proefschrift aan te tonen dat we betere mensen worden naarmate we meer lezen. Praktische wijsheid en moreel inzicht zouden versterkt worden en ook Martha Nussbaum staat als deugdethica achter deze visie. Jeroen Vanheste benadert deze niet onomstreden stellingname met de nodige reserves en onderschrijft de mimetische literatuuropvatting.
Literatuur is in staat een mens te veranderen of esthetisch genot te verschaffen, maar in De wijsheid van de roman huldigt Vanheste de aristotelische, mimetische literatuuropvatting: literatuur kan een spiegel van de werkelijkheid en de menselijke conditie zijn. Deze zienswijze werd de afgelopen halve eeuw door deconstructiedenkers (literatuur verwijst enkel naar zichzelf en niet naar een externe realiteit) en postmodernisten flink op de korrel genomen maar niettemin blijven heel wat oude, maar ook hedendaagse filosofen overtuigd van de wijsgerige waarde en zeggingskracht van literatuur.
Jeroen Vanheste, docent filosofie aan de Open Universiteit, legt in zijn inleiding haarfijn zijn werkwijze uit en ontleedt in elk hoofdstuk met behulp van een schrijver vragen van algemeen menselijke en cultuurfilosofische aard. Hij neemt daarbij zeven klassieke schrijvers onder de arm die intensief de menselijke natuur en cultuur als studieobject namen. Ethische vraagstukken zijn in het boek niet aan de orde.
Steeds last Vanheste een boeiend stukje biografie in dat trouwens vaak laat zien hoe niet te leven. Zo gleed Tolstoj af in godsdienstwaanzin en was Dostojevski’s leven een langgerekte reeks van beproevingen. Hij beperkt zich daarbij niet tot de schrijver in kwestie maar legt linken met andere auteurs en hun oeuvre. Zo wordt de platonische liefde van Don Quichot voor zijn Dulcinea gelinkt aan de hoofse liefde van de minnezangers of de liefdessprookjes van Marie de France aan de romantische liefde, zowel de pessimistische variant (Goethes Werther) als de optimistische (De l’Amour van Stendhal).
Aldus leert ook Prousts A la Recherche du Temps Perdu ons waarom we met z’n allen zo teleurgesteld worden in de liefde en onderstreept deze “kroniek van een lange desillusie” het adagium “life is a solitary business”. Het boek lezen kan wel een aanzet zijn om tijdens of na verdriet en tegenslag creatief te worden en om in alle omstandigheden de wereld op een aandachtiger manier te bekijken. De eenzaat Proust leent zich ook uitstekend om het filosofisch idealisme uit te leggen dat zich steeds te pletter loopt op de werkelijkheid.
De wijsheid van de roman werd aantrekkelijk vormgegeven met knappe illustraties bij elke besproken auteur. De literatuurlijst na elk hoofdstuk is beknopt, en handig is dat het notenapparaat niet overdondert en onderaan elke bladzijde te vinden is. Vanheste weet met verve zijn vervoering voor de literatuur over te brengen en etaleert gretig zijn literaire en filosofische kennis waardoor je als lezer met talloze citaten en namen wat murw wordt geslagen. Hij gaat in op de kleine kantjes van de persoonlijkheid van de door hem besproken auteurs en de kritieken op hun werk en geeft en passant een boeiende uiteenzetting over Europa na de Eerste Wereldoorlog, een Europa dat vol blutsen en letsels in de touwen hing.
De cultuurdiagnoses van Thomas Mann en Hermann Broch of het humanisme van T.S. Eliot en de kritiek daarop worden kort maar helder opgedist; alleen jammer dat de fragmenten uit The Waste Land van T.S. Eliot enkel in de oorspronkelijk taal worden weergegeven. U wordt nu, hoewel er een uitstekende vertaling van Paul Claes bestaat, verondersteld een meer dan degelijke kennis van het Engels te hebben.
De wijsheid van de roman kan een enorme hulp zijn om het werk van de besproken schrijvers beter te begrijpen, maar de verwachtingen van de ondertitel Literaire antwoorden op filosofische vragen worden niet ingelost. Vanhestes keuze voor een geloof in het idealisme en het humanisme is tevens een kunstgreep die niet echt overtuigt en die, in weerwil van de bevindingen van het determinisme en filosofisch materialisme, wat lichtvaardig aandoet. Waar De wijsheid van de roman wel in slaagt is om alle rotgehypte boeken aan u voorbij te laten gaan en weer eens de klassiekers ter hand te nemen. Een boek dat uitnodigt om de literaire juweeltjes weer geconcentreerd te lezen.
