Kunst en leven zijn één. De stem die uit de gedichten van Leonard Nolens spreekt, is zonder twijfel een van de meest authentieke van ons taalgebied. Dit monument van de Nederlandstalige poëzie heeft er met Manieren van leven verdiend nog maar eens een bundeling van zijn gedichten opzitten. Samen met Dagboek van een dichter vormt het een prachtig tweeluik, waaruit Nolens’ diep doorleefde oeuvre in zijn totaliteit naar voren treedt.
Leonard Nolens is dit jaar vijfenzestig geworden. Je zou de dikke blauwe en rode banden van respectievelijk zijn verzamelde gedichten en dagboekfragmenten dus kunnen beschouwen als een feesteditie. Twee uitgaven die tegelijk duidelijk maken hoe terecht Nolens’ recente winst van de Prijs der Nederlandse Letteren is. Twee keer eerder werden zijn gedichten al verzameld: in Hart tegen hart (1991) en in Laat alle deuren op een kier (2004). Gemeenzaam bekend is ondertussen dat de dichter afstand nam van zijn experimentele en soms artificieel aandoende eerste twee bundels en ze daarin niet opnam. Acht jaar verstreken sinds de laatste verzameling en aan Nolens’ oeuvre werden drie bundels toegevoegd, waarvan Bres eigenlijk een hergroepering van gedichten heet die eerder verschenen. Daarmee is slechts een kleine minderheid van de achttien opgenomen bundels in Manieren van leven nieuw: goed voor ruim driehonderd pagina’s.
De naam van Leonard Nolens is geassocieerd met een diep geworteld gevoel voor mysterie en schoonheid. Misschien ontstaat dat enigma door het samenvallen van leven en poëzie. Ergens in zijn Dagboek schrijft Nolens: “Dichters weten met statistische zekerheid dat bijna niemand geïnteresseerd is in wat zij maken, dus in wat ze zijn.” Een citaat dat lijkt te suggereren dat de identiteit van de dichter ontstaat door taal, dat hij geboren wordt in zijn gedicht: het werk als scheppende kracht van het leven. In elk geval getuigt het van een onvoorwaardelijk geloof in het poëtische woord. Nolens’ dagboek laat ook een intrigerend mens zien, in een isolement noodzakelijk voor zijn ethica die gedefinieerd is bij kunst. Het teruggetrokken, soms gecomplexeerde “ik” in zijn eenzaamheid of relatie tot de ander reflecteert over (de tragische onmacht van) het zijn, over droom en werkelijkheid, en — niet in het minst — over de liefde. Het existentiële aspect van het Dagboek rijmt overigens wonderwel met de stemmen uit Nolens’ poëzie en beide kleppers complementair lezen lijkt niet onverstandig, omdat ze elkaar nu eenmaal lijken te verrijken. Waarmee echter niet gezegd is dat Nolens’ poëzie niet op zichzelf staat, wat een grote misvatting zou zijn.
Interessant aan deze verzameling is het zoeken naar een eventueel aanwezige evolutie in de poëzie. Waar in Nolens’ eerste twee bundels voor de jaren tachtig een veel minder beheerste dichter spreekt, zich bedienend van variaties, alliteraties of klankeffecten, hebben de gedichten vanaf Hommage beduidend minder franjes. Ook thematisch verschuift de nadruk van het onrustige, onconventionele individu fulminerend tegen de leegte van het bestaan naar een minder pathetische en contemplatieve verzoening met het lot. Deze meer hoopvolle motieven gaan tegelijk stilistisch gepaard met een beteugeling van de chaos: de stijl wordt minder dwingend, meer sober en geordend. Het strak vormgegeven, geconcentreerd gedicht wordt de plaats voor een bezwerend-diepzinnige ethische bespiegeling. Uiteindelijk evolueert de poëzie naar een superieure klassieke vormelijkheid met hoge expressiviteit. Zonder gezochte syntaxis en met eenvoudige woorden, nu eens opvallend rijmend, dan weer vrij meanderend, vormt Nolens zijn fluisterend-muzikale essentialia.
Zonder overdrijven kan men stellen dat Leonard Nolens allicht de belangrijkste nog levende dichter is in het Nederlandstalige gebied. Manieren van leven. Gedichten 1975-2011 is een grandioze getuigenis van Leonard Nolens’ meesterschap en een verplicht boek op de leestafel van elk taalgevoelig mens. Deze keer geen excuses, maar meteen naar de boekhandel om een (bovendien mooi vormgegeven) exemplaar te bemachtigen!
