Onder de noemer Ulysses Klassiek verrast De Bezige Bij het Nederlandstalige publiek sedert 2010 om de zoveel tijd met een pareltje uit de 20e-eeuwse literatuur. Naast De Aleph (Borges) of Lolita (Nabokov), is er ook plaats voor schrijvers en schrijfsters die nog niet tot de grote canon zijn doorgedrongen. Mary Borden is wellicht een van hen.
De kern voor Verboden gebied is nauw verbonden met het persoonlijke leven van Borden. De Amerikaanse verliet Engeland na haar huwelijk met een Brit, kort na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Ze ruilde het eiland in voor België, waar ze, nabij de loopgraven, veldhospitalen hielp oprichtten om er vervolgens in te werken. Misschien nog meer dan de soldaten zelf werd ze zo geconfronteerd met de zinloosheid van de oorlog. Zij zag immers geen resultaten van de bloederige veldslagen op dagelijkse basis, alleen maar het verschroeide vlees en het overvloedige sterven. De oorlog werd dan ook haar persoonlijke trauma en het zou tot 1929 duren vooraleer ze The Forbidden Zone zou kunnen publiceren, en daarmee een stap verder gaan in het verwerkingsproces.
De roman bestaat uit losse verhalen, allen tegen de achtergrond van een verscheurd Europa. Er zijn drie stukken te onderscheiden: ten eerste over het Noorden en de oorlogssfeer daar, ten tweede over de Somme – de meest tragische, indringende en hulpeloze passages uit het boek komen in dit segment voor – en tot slot is er ook een vorm van poëzie, waarin Borden losse gedachten weergeeft, met op de achtergrond het verontrustende contour van de dood. Samenhang is er, maar ook niet teveel: het is de intuïtie en de ziel die van dit boek een geheel maakt, een onlosmakelijk met elkaar verbonden stroom hersenspinsels, allen geworteld in indrukwekkende wreedaardigheid die men geen mens op aarde zou toewensen. Wie vertaalt dan zo’n huzarenstuk, een werk waarin elk woord op zijn plaats moet vallen? Vertalers van poëzie zijn over het algemeen zelf ook halve dichters, maar voor The Forbidden Zone nam De Bezige Bij geen vrede met half werk. En dus is het Erwin Mortier, jawel, diegene van het recent verschenen meesterwerk Gestameld liedboek, die de vertaling, maar ook de uitdieping heeft verzorgd. Mortier lijkt één geworden te zijn met dit boek, dat kan men toch opmaken uit wat hij schrijft in de begeleidende tekst. Zijn alles verslindende passie heeft van de vertaling een even pijnigende ervaring gemaakt als het lezen van zijn proza: reeds na een paar bladzijden ervaart de lezer dat werkelijk elk woord op zijn plaats staat en dat er geen ruimte is voor ballast, noch voor oppervlakkigheid. Verboden gebied zou men dan ook loodzwaar kunnen noemen, maar dat is het niet omdat het intellectuele achterwege blijft. De menselijkheid en het gebrek daaraan is de rode draad doorheen dit werk, dat menselijk leed naar een hoger plan heeft kunnen tillen.
Merkwaardig is dat Borden, die in de derde persoon enkelvoud over zichzelf schrijft, een band opbouwt met de gewonden en over hen begint na te denken in termen van “wij”. Die samenhorigheid maakt het haar moeilijk om zich los te koppelen van de stervenden, aan wie ze zich lijkt te willen kluisteren. Dat levert scènes en beelden op die op de rand van het normale te situeren zijn: Borden lijkt een obsessie te voelen voor de dood waar ze continu door omgeven wordt. Ze noemt hem haar onzichtbare vijand, maar beseft tevens dat het de vijand is van alles en iedereen. In zijn gevecht met de dood staat elke mens, zo ziet Borden, echter tevens fundamenteel alleen. Die tweespalt is, op quasi Wagneriaanse wijze, het gegeven waar dit boek op drijft: de dood en hoe die het samenzijn tussen mensen completeert dan wel uiteenrukt.
Het is iets wat alleen suggestieve taal vermag te doen: indrukken geven die verder rijken dan het geschreven woord alleen. Ook met haar zinderende taal en haar gebruik van metaforen voedt Borden het idee dat er veel meer aan de hand is dan alleen datgene wat ze schrijft. Verboden gebied is daardoor een meesterwerk dat men op meerdere lagen kan lezen, in verschillende termen. Het laat zich lezen en herlezen, zeker geholpen door het superieure werk van Mortier. Fenomenaal!
