David Lynch, Hugo Claus, Monty Python’s Confuse The Cat-sketch, het Openluchttheater in ’t Rivierenhof, Is dat Gène Bervoets?, The Edukators, Peter Verhelst, Schizopolis, Maude Lebowski, ‘in een hol onder de grond woonde een Hobbit’, FC Bergman, Thelonious Monk, Vertrouw nooit geen kinderen met straatstenen!, Funny Games, the Coen Brothers. Wie ervoor kan zorgen dat net dát allemaal door ons hoofd schiet in een tijdsspanne van minder dan twee uur, heeft iets speciaals gemaakt, en ‘speciaal’ is dan ook hét epitheton dat wij willen gebruiken voor Alex van Warmerdams Borgman. ‘Speciaal’, en misschien nog meer: ‘mysterieus’. Want jongens toch, lang geleden dat we zo’n speciale en mysterieuze film hebben gezien. En ’t is nog een goeie ook.
Wat waren ze blij, onze Noorderburen: terwijl hun filmproductie zich al jarenlang lijkt te beperken tot een misser van Paul Verhoeven, de occasionele verfilming van een literaire bestseller of tot flauwe komedies, hebben ze er nu nog eens eentje gemaakt die kans maakte op de Gouden Palm in Cannes. En wat waren wij ook blij, want, klein landje als we nu eenmaal zijn, klampen we ons vast aan elke strohalm succes in het buitenland, dit keer in de gedaante van de grotendeels Vlaamse cast van Borgman: hoofdrolspeler Jan Bijvoet kent u van bijrolletjes in The Broken Circle Breakdown en Van vlees en bloed, Tom Dewispelaere uit Van vlees en bloed en De Parelvissers, Jeroen Perceval uit Dagen zonder lief en Rundskop. En o ja, Gène Bervoets heeft een bijna onherkenbare rol als een tuinman met darmklachten.
Vergeeft u mij de opeenstapeling van het woord ‘mysterieus’ in deze paragraaf: Borgman opent met een mysterieuze mini-lynchpartij, waarbij een priester en twee slecht geluimde, gewapende figuren op zoek gaan naar een mysterieuze man in een hol onder de grond. Camiel Borgman (Bijvoet), zoals de man heet, weet echter te ontsnappen, vindt dat het tijd is voor een bad – ‘Ik ben nogal vies’ – en is vastbesloten dat te krijgen in de als bunker ontworpen villa van de familie van Schendel. Hij beweert de vrouw des huizes, Marina (Hadewych Minis), te kennen, maar de pater familias (Perceval), verkoopt hem een paar muilperen en smijt hem met z’n klikken en klakken op de oprit. Uiteindelijk weet Borgman toch tot in de private sfeer van de familie door te dringen, maar dat brengt een hoop mysteries met zich mee. Wie zijn Borgman en zijn mysterieuze kompanen, Pascal (Dewispelaere) en Ludwig (regisseur Van Warmerdam zelf), en wat komen ze doen? Wat met de mysterieuze, Deense au pair Stine (Sara Hjort Ditlevsen), die Nederlands verstaat en Engels praat? Wat voert de mysterieuze, jongste telg van de familie in haar schild? En waarin bestaat juist de mysterieuze relatie tussen Borgman en Marina?
Veel vragen, weinig antwoorden. Nu ja, geen antwoorden. Borgman draait niet om antwoorden, maar om sfeer. Daar zal niet elke cinemabezoeker even blij om zijn, maar Alex van Warmerdam maakt zo’n film wel verdomd goed. Zodra je je even laat meeslepen in de wereld van Borgman en z’n kompanen, merk je dat er een soort eigen logica heerst. Over de motivaties van de personages word je als kijker, net als over hun achtergronden, steeds in het ongewisse gelaten, en de scène-opvolging valt niet steeds causaal te noemen, maar van Warmerdams scenario wordt nooit vrijblijvend, zoals David Lynch’s Inland Empire of Leos Carax’ Holy Motors dat wel waren (en nog geen klein beetje, zelfs).
Oké, er zijn een paar ingrepen waarbij er net iets te veel op de goodwill van de meerwaardezoeker wordt gerekend: de personages van Annet Malherbe en Eva van de Wijdeven worden net iets te vaak als een soort deus ex machina ingeroepen wanneer de plot dreigt vast te geraken, en dat iemand de man die hij twee dagen eerder bijna doodschopte niet meer zou herkennen nadat die z’n haar heeft kort geknipt, voelt ook net dat tikkeltje te gemakkelijk aan. Verder houdt van Warmerdam z’n film echter verrassend spannend: je wéét misschien dat er aan het einde van de film geen climax of clou komt, maar de ontwikkelingen in de plot bouwen zich zo zorgvuldig op dat je toch bij de les blijft.
Op stilistisch vlak kiest van Warmerdam voor een meer traditionele, minder opzichtig alternatieve esthetiek: geen overdaad aan vreemde camerahoeken, zoom-ins of pull-ins die een ongemakkelijke sfeer moeten creëren. Enkel het filmen van dialoogscènes vanop een afstand, waardoor de dialoog zelf onhoorbaar wordt, is een motiefje dat enkele keren terugkeert – voor het overige kan Borgman terugvallen op de toon die het scenario aan de film verleent – let op het wat onwennige taaltje, dat aanvankelijk op de planken lijkt thuis te horen, maar al snel helemaal opgaat in de film – en op de uitstekende prestaties van de cast.
Regisseur van Warmerdam neemt zelf een rolletje op als een van Borgmans kompanen, maar de film wordt gedragen door Jan Bijvoet. Bijvoet is slim gecast als Camiel Borgman: zijn ietwat vreemde voorkomen (kleine gestalte, groot voorhoofd, wilde haren) speelt hij hier maximaal uit om een personage te creëren waarvan je op geen enkel moment hoogte krijgt. Borgmans acties en reacties vallen nooit te voorspellen, en bovendien lijkt Bijvoet helemaal in tune te zijn met het grotere plaatje van de film. Is Borgman een idealist, een psychopaat of een soort profeet? Het zijn allemaal termen die geen betekenis hebben in Borgman, en Bijvoet speelt het titelpersonage vanuit dezelfde, blanco ingesteldheid. De bijrollen worden verder op een gepaste manier ingevuld door Jeroen Perceval, Tom Dewispelaere (die zijn personage vertolkt met dezelfde gedoseerde eenvoud die hij al aan de dag legde in De Geruchten), Sara Hjort Ditlevsen en vooral een sterke Hadewych Minis, die de ambigue relatie van Marina ten opzichte van Borgman perfect gestalte weet te geven.
Borgman mag dan niet helemaal perfect zijn – de ene ingreep is al geloofwaardiger dan de andere, en hier en daar had van Warmerdam misschien wat meer mogen doen met z’n camera – maar het is verdorie wel één van de interessantste en meest mysterieuze films die deze zomer onze cineplex heeft weten te bereiken. Niet voor iedereen weggelegd, dit filmpje, maar daar laat u zich toch niet door tegenhouden?
