Toen een tweetal jaar geleden ‘A History of Violence’
uitkwam, was er onder het applaus dat regisseur David Cronenberg in
ontvangst mocht nemen, ook hier en daar wat stil gemor te horen.
Het was niet slecht, nee, maar waar was de beruchte body
horror naartoe waar Cronenberg beroemd voor was geworden? Oké,
een paar gezichten werden dan wel in abstracte vormen geschoten,
maar verder was het allemaal net iets te mainstream.
Slecht nieuws voor die mensen, goed nieuws voor de rest van ons: in
‘Eastern Promises’ gaat de regisseur namelijk verder op hetzelfde
élan. Wat ik geloof, is dat Cronenberg gewoon verder geëvolueerd is
sinds hij Jeff Goldblum zijn eigen vingernagels liet afpulken in
‘The Fly’ of James Woods een vagina op z’n borst bezorgde in
‘Videodrome’. Net
als in ‘A History of
Violence’, geeft hij in ‘Eastern Promises’ een clevere perverse
twist aan een bekend genre – ditmaal de gangsterfilm. De clichés
zijn aanwezig en ook degenen voor wie Cronenbergs hardcore
themafilms veel te extreem waren, zijn ditmaal welkom. Maar het
blijft wel Cronenberg-country, of het nu een afgezwakte
vorm ervan is of niet.
Het verhaal begint wanneer een nauwelijks veertienjarig meisje
een Londens ziekenhuis wordt binnengebracht. Ze is hoogzwanger,
maar bloedt hevig. Vroedvrouw Anna (Naomi Watts) kan het kind
redden, maar de moeder sterft. Met behulp van een in het Russisch
geschreven dagboek probeert ze de familie van het meisje te vinden,
en zo komt ze terecht bij Semyon (Armin Mueller-Stahl), de
ogenschijnlijk minzame patriarch van een Russische familie.
Surprise, surprise: Semyon staat eigenlijk aan het hoofd
van een misdaadsyndicaat dat zich bezighoudt met mensenhandel. Hij
wordt hierin bijgestaan door zijn totaal getikte zoon Kirill
(Vincent Cassel gaat met zichtbaar plezier over de top) en
chauffeur Nikolai (Viggo Mortensen), een zwijgzame badass
die de vuile klusjes mag opknappen (hoe ontdooi je een bevroren
lijk? Met een haardroger natuurlijk!).
Op die manier construeert Cronenberg, samen met ‘Dirty Pretty
Things’-scenarist Steven Knight, een intrige waarin twee grote
verhaallijnen aan het einde op een verrassend soepele manier in
elkaar klikken: enerzijds de zoektocht van Anna naar de familie van
de dode tiener, en anderzijds een afrekening in het milieu waar
Kirill en Nikolai tot over hun oren in zitten. De plotlijn rond
Kirill en Nikolai werkt het beste: Mortensen lijkt met zijn hese
stem en afstandelijke acteerstijl soms Marlon Brando uit ‘The Godfather’ te
kanaliseren, en bezit ook diezelfde moeiteloze autoriteit. Hij wéét
dat hij een bad motherfucker is, en zelfs wanneer hij een
zoveelste rotklus moet klaren voor de machten die boven hem staan,
blijft hij dat uitstralen. Vincent Cassel is dan weer een
fantastische psycho, die er niet voor terugdeinst om zijn
chauffeur en beschermer te verplichten hier en nu, voor zijn eigen
ogen, even een hoertje binnen te doen. “Zo weet ik tenminste dat je
geen flikker bent!” Zonder dat ze ooit een soort van
basisgeloofwaardigheid verliezen, weten de acteurs een lichtjes
gestileerde, maar overtuigende maffiawereld tot leven te roepen,
met een onheilspellende sfeer en gortdroge humor (“ik ben geen
chauffeur, ik ben de begrafenisondernemer!”).
Het verhaal van Anna is dan weer minder geslaagd. Cronenberg en
Knight weten immers nooit een paar plotgaten te dichten, zoals een
zeer eenvoudig: waarom gaat Anna niet met haar dagboek naar de
politie? De motivatie voor haar personage (ze heeft zelf een kind
verloren en wil nu koste wat het kost de baby beschermen) lijkt
eerder een gemakkelijkheidsoplossing, die zo uit het handboekje
“psychologie voor beginners” komt. En het was ook niet zo’n
fortuinlijke keuze om de tekst van het dagboek van het meisje
regelmatig op de voice-over te laten horen; die techniek komt
immers wat al te nadrukkelijk en sentimenteel over, alsof
Cronenberg ons – misschien voor het eerst in zijn carrière –
expliciet een boodschap in de maag wil splitsen: blanke slavin zijn
van de Russische maffia is niet plezant. Waarvan akte.
Het verhaal blijft meeslepend genoeg en Naomi Watts is
betrouwbaar als altijd, maar in vergelijking met de verwikkelingen
rond Mortensen en Cassel komt haar hele verhaal enigszins
teleurstellend over. Naarmate de twee plotlijnen met elkaar
versmelten naar het einde van de film toe, zie je wel dat ze elkaar
uit de nood helpen. De suspense komt soms geweldig hoog te liggen
(de “sorry, baby”-scène!) en op een ongeforceerde manier
komen er ook ideeën bovendrijven rond – niet lachen, aub – morele
verantwoordelijkheid en de grenzen van je eigen menselijkheid.
Simpel gezegd: hoe ver ben je bereid te gaan? Op welk punt laat
zelfs een gangster zijn menselijkheid spreken, hoe beschadigd die
misschien ook is? Het gebruik van een baby als katalysator voor
dergelijke bespiegelingen (je kunt dan wel een wiseguy
zijn, maar een baby kwetsen is gewoon onder alle omstandigheden
not done), is misschien een beetje te makkelijk, maar het
verhaal heeft daar niet onder te lijden. In tegendeel, ‘Eastern
Promises’ is één van de weinige films van de voorbije weken waar ik
met momenten helemaal in zat, los van afstandelijke
waarderingen van verhaal of techniek.
Er wordt alweer veel geschreven over het geweld en yup,
Cronenberg weet nog altijd hoe hij zijn publiek een trap in de
maagstreek moet verkopen. De prent opent met een kapper die zijn
licht mentaal gehandicapte neef een scheermes in handen duwt – in
de films van Cronenberg is het altijd uitkijken wanneer er scherpe
voorwerpen opduiken. En op het einde krijgen we nog een
spectaculair, uitstekend gechoreografeerd messengevecht tussen
Mortensen en twee in leder gehulde Russische tugs.
Opvallend detail: de scène speelt zich af in een sauna en Mortensen
vecht de hele knokpartij uit in zijn blote bells and
hammer. Om maar te zeggen dat dit nog steeds een gangsterfilm
met een verschil is.
Cronenberg lijkt met zijn laatste paar films erg te vechten
tegen het cliché van zichzelf als filmmaker – hij wordt continu
geassocieerd met ontploffende hoofden en levensgrote larven. Met
‘A History of
Violence’ en nu ‘Eastern Promises’ stapt hij daarvan af voor
meer toegankelijke verhalen, met nog altijd lichte anarchistische
trekjes. Je kunt dan wel de voorkeur geven aan de Cronenberg van
vroeger, maar wie ‘Eastern Promises’ ook maar een beetje op
zichzelf durft te bekijken, ziet sowieso een meeslepend
misdaaddrama, met weliswaar een paar valse noten. En met de
voortplantingsorganen van Aragorn, laten we dat niet vergeten.
