Billy Wilder, de kleine, cynische driftkikker van een regisseur die tijdens de jaren dertig Duitsland verliet om een carrière in Hollywood op te bouwen, kwam net van een enorme hit toen hij ‘The Apartment’ maakte. ‘Some Like It Hot’, een travestietenkomedie met Tony Curtis en Jack Lemmon, had records gebroken en wordt nog steeds beschouwd als één van de beste komedies aller tijden. Van ‘The Apartment’, een veel droefgeestiger en relevanter project, wordt soms beweerd dat het één van de beste films aller tijden is.
Lemmon werkte opnieuw met Wilder samen om C.C. Baxter te spelen, een eenzame kantoorklerk, die zijn dagen doorbrengt op een gigantische verdieping vol identieke bureautjes, die zich uitstrekken zover het oog van de camera reikt. We ontmoeten Baxter voor het eerst op die verdieping, anoniem tussen alle anderen, een nobody. In de hoop op een promotie, verhuurt hij echter zijn flat aan zijn bazen, zodat die er hun liefjes mee naartoe kunnen nemen. Baxter staat buiten in de kou te wachten, een sigaret in z’n handen, tot hij weer binnen mag om de lege flessen en de rest van het debris van andermans vermaak op te ruimen. Hij is waarschijnlijk één van de eenzaamste mannen die we ooit in een film gezien hebben (de gemiddelde Scorsese/De Niro-film niet te na gesproken), en deze schlemiel heeft niet eens de luxe z’n eigen appartement binnen te kunnen om eenzaam te zijn.
Baxter heeft een boontje voor liftbediende Fran Kubelick, gespeeld door een jonge Shirley MacLaine, maar weet niet dat zij al lang een verboden romance beleeft met de grote baas, Mr. Sheldrake (Fred MacMurray). Die affaire is nu aan een einde toe – net zoals de manipulatieve oversten van Baxter hem steeds aan het lijntje houden met eeuwige beloften van een promotie, doet Sheldrake dat met Kubelick door haar te verzekeren dat hij van zijn vrouw zal scheiden. Maar nu nog even niet, het is geen goed moment.
Het is opvallend hoe de filmografie van Wilder begint met twee duidelijk uiteenlopende tendensen: in de jaren veertig maakte hij ofwel voluit komedies (‘The Major and The Minor’ is een aanrader), ofwel voluit dramatische films (de fantastische film noir ‘Double Indemnity’ of het alcoholisme-drama ‘The Lost Weekend’). Naarmate hij verder in zijn carrière evolueerde, gingen die twee tendensen echter door elkaar lopen. Zijn komedies werden steeds meer bitter, zijn drama’s steeds geestiger, op een cynische manier, tot de twee nauwelijks nog te onderscheiden waren. ‘The Apartment’ is een belangrijke film wat dat betreft – het is de eerste keer dat het samenvloeien van die humoristische én tragische elementen zo duidelijk en zo naadloos gebeurt. Het is misschien niet de eerste tragikomedie (Wilders eigen vroegere film ‘Stalag 17’ komt bv meteen in gedachte), maar de film zou wel de standaard zetten voor alle pogingen in het genre die volgden.
Dat is in de eerste plaats te danken aan een werkelijk briljant scenario van Wilder en zijn vaste medewerker I.A.L. Diamond. We krijgen nooit het gevoel dat ‘The Apartment’ lijdt aan plotse toonwisselingen tussen humor en drama, aangezien elke scène zo ontworpen is dat ze een onmisbare plaats krijgt in de structuur van de film. Het is een immense prestatie om thema’s als de jacht op succes ten koste van wat dan ook, overspel en zelfs zelfmoord te verwerken in één en hetzelfde verhaal, en toch nog de titel komedie te verdienen.
Jack Lemmon levert één van de beste prestaties uit zijn carrière als C.C. Baxter, een ietwat naïeve, goedbedoelende man die maar al te graag wil geloven dat net de vrouw waar hij van houdt de enige is, die nog niet is bezweken aan de corruptie die hij om zich heen ziet op kantoor. Wanneer hij ontdekt dat dat wél het geval is, verandert zijn mentaliteit tegenover haar tot één van afkeuring, indien niet afkeer. Let op de manier waarop Lemmon dat speelt: een man die zijn droomvrouw op een voetstuk heeft gezet en nu moest vaststellen dat ze toch niet perfect is. Baxter walgt van de geniepige avontuurtjes die zijn superieuren in zijn eigen bed beleven, maar hij werkt eraan mee, omdat promotie de enige manier is die hij ziet om zijn situatie te veranderen. Om niet meer eenzaam te zijn, om geen schlemiel meer te zijn die z’n avonden – wanneer hij dan toch thuis is – alleen doorbrengt voor de tv met een hapklare maaltijd.
De reden waarom dit soort film niet of nauwelijks lijkt te verouderen, is omdat het scenario universele thema’s behandelt: we hebben nog altijd zielige kantoormannetjes rondlopen die ervan dromen méér te worden dan wat ze zijn, en om dat te bereiken in staat zijn om tegen hun zin andermans spelletjes mee te spelen. En we hebben natuurlijk nog altijd schofterige bazen die de vrouwen in hun leven als voorwerpen behandelen waar ze niet meer mee lastig gevallen willen worden eens ze hun lolletje hebben gehad.
Wilder besloot de film in zwart-wit breedbeeld te draaien. Zwart-wit, voornamelijk aangezien het verhaal zich afspeelt tijdens de feestdagen (niets zo deprimerend als alleen zijn met kerst en nieuwjaar), en de grijze tinten van de film deze periode effectief ontdoen van alle ware vreugde die erachter schuil zou gaan. En breedbeeld, om te benadrukken hoe kil en emotieloos de wereld van Baxter wel is. We zien hem als een klein mannetje door lange gangen, enorme kantoren en reusachtige straten zwerven, anoniem. Het is pas wanneer de actie zich verplaatst naar het bewuste appartement, dat er enig leven in de decors komt, en zelfs hier blijft er een zekere mistroostigheid hangen.
Let bijvoorbeeld op kleine opbservaties door de film heen. Lemmon die spaghetti laat afdruipen met een tennisracket – dat is een grappige scène, maar ze dient ook een nut. Dit is een man die een racket gebruikt om voedsel te bereiden; dames en heren, dit is géén man die vaak bezoek krijgt. Besteed ook aandacht aan de manier waarop Lemmon, MacLaine en MacMurray elkaar de hele film lang met hun achternaam, en heel vaak ook met “Mr.” of “Mrs.” aanspreken. Het keurslijf van het kantoor blijft blijkbaar op z’n plaats zitten, onder alle omstandigheden.
Het zijn dat soort van details die veel zeggen over de zorg die er in deze film werd gestopt – het soort zorg dat je tegenwoordig, voor wie eens een cliché bevestigd wil zien, “niet vaak meer tegenkomt”. Een omschrijving van de plot en de thema’s zou zelfs een deprimerend drama kunnen suggereren, maar ‘The Apartment’ is een film met veel gezichten, en van de vele dingen die het is, is het ook een zeer geestige prent, met leuke running gags, woordspelingen en one-liners. Mijn favoriet: Baxters buurman die ervan overtuigd is dat Baxter een seksmachine is, af te leiden aan de geluiden die door de muur komen, en hem vraagt om z’n lichaam af te staan aan de wetenschap mocht hij sterven.
‘The Apartment’ werd bij z’n originele release gezien als een satire op de Amerikaanse droom, en in bepaalde mate is het dat ook. Maar toen Wilder de film ging voorstellen in zijn thuisstad Berlijn (nog vóór de muur), kreeg hij die opmerking door een communist in het gezicht geworpen en hij antwoordde: “Dit verhaal had enkel nooit in Moskou kunnen spelen omdat Jack Lemmon daar niet eens een flat zou hébben om uit te lenen.” Wilder was één van de grootste satiristen die de filmwereld ooit gezien heeft, met een gezonde achterdocht voor alle vormen van autoriteit. ‘The Apartment’ is één van zijn allerbeste films.
