Jafar Panahi maakte ooit deel uit van een nieuwe golf binnen de Iraanse cinema in de nasleep van het grote internationale succes van de in 2016 overleden Abbas Kiarostami (Panahi begon zijn loopbaan als assistent op de sets van Kiarostami). Na initieel gelauwerd te zijn binnen het internationale festivalcircuit – onder andere voor De witte ballon en De spiegel – nam zijn carrière een veel grimmigere wending in 2010 toen de regisseur in ongenade viel bij het Iraanse regime en hij vanaf dat moment films moest gaan draaien vanuit huisarrest of de gevangenis en hij veroordelingen opliep omwille van vermeende propaganda tegen de Iraanse autoriteit (anders gezegd: de films van Panahi waren te kritisch en legden pijnpunten in de Iraanse maatschappij bloot).
Ook No Bears, dat de speciale juryprijs won op het jongste filmfestival van Venetië werd gedraaid in omstandigheden van beperkte vrijheid (recent werd Panahi echter weer opgesloten en vorige week na een hongerstaking weer vrijgelaten), een element dat op opvallende wijze deel uitmaakt van het concept achter de film. Zoals Kiarostami voordien – al gebiedt de eerlijkheid te zeggen dat Panahi zelfs in zijn beste vroegere werken nooit het complexe spel met beeld, medium en waarheid van de grootmeester wist te benaderen – speelt de filmmaker in de films van de Iraanse dissident heel vaak zelf een grote rol.
Dat is niet anders hier, waar Panahi een fictieve versie van zichzelf incarneert als een regisseur die van achter zijn laptop de opnames leidt van een prent die elders wordt opgenomen, wat meteen de wat misleidende opening van No Bears verklaart. Heel snel ontstaat er een soort conversatie tussen het verhaal in die film en de film die wij als kijker aanschouwen. In dat laatste zien we hoe een cineast in een afgelegen dorp dicht bij de Turkse grens worstelt met zijn creatieve proces en met de technologie. De opgenomen beelden die we Panahi vervolgens zien bekijken, tonen een verhaal over een koppel dat Iran probeert te ontvluchten met valse paspoorten. Een relaas dat niet alleen gekruist wordt door het feit dat de acteurs dat ook proberen te doen, maar ook door het feit dat de cineast (die het land niet mag verlaten) zich vlak aan de grens bevindt, wat dan weer aanleiding geeft tot verdachtmakingen in het dorp waar hij verblijft en een aantal vreemde chantages in een dispuut over een foto die al dan niet genomen werd van een jong koppel. Al die zaken liggen dan weer ingebed in een uiteraard metaforisch narratief dat we zelf bekijken, waardoor een knappe mozaïek ontstaat die voortdurend de relatie van het beeld tot de werkelijkheid in vraag stelt.
Dat de film daarvoor vaak lang aangehouden frontale shots gebruikt, is lang niet de enige link met het werk van Abbas Kiarostami (in een charmante knipoog naar diens The Wind Will Carry Us zoekt een dorpeling bijvoorbeeld het hoogste punt om een telefoonverbinding te bewerkstelligen) en verre van de meest voor de hand liggende. Wat No Bears ontegensprekelijk wel het sterkst relateert aan het werk van Panahi’s leermeester is de manier waarop – er zijn veel echo’s van Kiarostami’s Close-up – alles in het teken wordt geplaatst om de indexicale relatie tussen beeld en realiteit voortdurend te bevragen. Als kijker zien we de manipulatie die nodig is om beelden te creëren en de rol van de maker daarin, en precies daarom worden we deelgenoot van de betekenis die eraan gegeven wordt. Alle elementen van het filmmedium – kleur, montage, beweging, geluid – staan hier bewust op de voorgrond, en finaal groeit daaruit een meditatie over de impact van beelden en de betekenis die eraan gegeven wordt.
Aan het eind wordt dan ook duidelijk dat de verwijzingen naar The Wind Will Carry Us geen toeval zijn: het laatste beeld is niet alleen een hommage aan Kiarostami, maar ook een vraagstelling – diens spel met ‘de leugen van de cinema die de waarheid blootlegt’ wordt hier immers bevraagd vanuit een nieuw tijdperk. De poëtische schoonheid van de cinematografische leugen heeft een nieuwe lading te dekken en kan voor Panahi niet langer meer de utopische – platonische? – idee van het leven bezingen, maar dwingt tot het in acht nemen van een verantwoordelijkheid van de maker over gebruik en betekenis van de beelden die hij of zij op de wereld loslaat. Het is die dialoog met de filmtradities die de regisseur vormden die van No Bears zijn meest evenwichtige en doordachte film maken sinds zijn doorbraak met De witte ballon, nu meer dan een kwarteeuw geleden.
