Beroemd spionage-auteur John le Carré wordt
regelmatig omschreven als de anti-Ian Fleming. Waar de geestelijke
vader van James Bond een relatief simplistische wereld schetste,
vol eenvoudige tegenstellingen tussen goed en kwaad en volgepakt
met seks en actie, ging le Carré voor een benadering die veel
somberder en meer low key was. De spionnen van le Carré
waren eenzame figuren in een morele woestenij. Heel vaak waren ze
bureaucraten, die het grootste deel van hun tijd besteedden aan het
doorploeteren van papieren en het navigeren van troebele politieke
wateren; wanneer er dan toch geweld losbarstte, was het meestal
kort en fataal. Weinig sensatie, maar wel telkens opnieuw
ingewikkelde intriges die langzaam, met veel moeite werden
ontrafeld, terwijl de persoonlijke levens van de personages uit
elkaar vielen.
George Smiley blijft le Carré’s meest iconische
personage, en de held van een beroemde trilogie: ‘Tinker, Tailor,
Soldier, Spy’, ‘The Honourable Schoolboy’ en ‘Smiley’s People’.
Tomas Alfredson, de Zweedse regisseur die enkele jaren geleden
internationaal doorbrak met ‘Let the Right One In’, maakt nu zijn
Engelstalig debuut met een nieuwe filmversie van het eerste deel
daarvan. (Wat meteen doet hopen dat de twee andere boeken zullen
volgen; een zeldzame keer dat we effectief op een sequel
zitten te wachten). Het verhaal staat naar goeie gewoonte weer bol
van de complexiteiten, maar eenvoudig uitgelegd komt het neer op
een jacht naar een Russische mol aan het hoofd van de Britse
inlichtingendienst. Control (John Hurt) en zijn rechterhand Smiley
(Gary Oldman) worden aan de kant geschoven nadat een operatie om
deze mol te ontmaskeren faliekant afloopt. De verrader blijft dan
ook zitten waar hij zit. Een jaar later gaat Smiley, samen met
enkele vertrouwelingen, alsnog op zoek naar de identiteit van de
dubbelspion. Er zijn vier verdachten, die schuilgaan onder vier
codenamen: tinker, tailor, soldier en poor man.
Om zo’n ingewikkeld verhaal van pakweg 400 pagina’s
te herleiden naar een film van twee uur, heb je als scenarist in
feite twee grote uitdagingen; ten eerste moet je gewoon je verhaal
verteld krijgen op zo’n manier dat mensen het kunnen volgen; en ten
tweede moet je proberen om van je film meer te maken dan alleen
maar een intrige. Ergens tussen de soep en de patatten moet je ook
een emotionele laag vinden, een reden om die personages als méér te
zien dan alleen maar pionnen in een plot. Wat het vertellen van het
verhaal betreft, moet ik grotendeels afgaan op wat ik om me heen
hoorde van mensen die het boek niet gelezen hadden. De consensus
leek te zijn dat sommige details weliswaar rakelings over hun hoofd
vlogen (Waarom werd dat personage nu vermoord? En was die ene Rus
in Boedapest nu dezelfde als die in Londen?), maar dat de grote
lijnen van het verhaal wel degelijk duidelijk waren. ‘Tinker,
Tailor’ is dan ook bij uitstek een film om twee keer te bekijken:
de eerste keer heb je de grote lijnen sowieso mee, de tweede keer
wordt dan duidelijk hoe elke scène en elk personage in de puzzel
past. Wat op zich geen probleem is, zolang je verwachtingen maar
navenant zijn: dit is een film die een inspanning vereist en al
zijn geheimen pas prijsgeeft na een tweede visie. De aanhangers van
het afschuwwekkende credo “verstand op nul, blik op oneindig”,
kunnen beter een andere zaal opzoeken.
Die tweede, meer emotionele laag, is ook aanwezig,
maar dan wel subtieler – zo subtiel dat ze het risico loopt onder
de radar te blijven van heel wat kijkers. Met zijn boeken creëerde
le Carré een deprimerende visie op een bestaan waarin niemand te
vertrouwen is en iedereen rondloopt met een hoop geheimen die ze
per definitie met niemand kunnen delen. De gedwongen eenzaamheid
van de personages en de last van hun job op hun privéleven loopt
als een soort subtekst doorheen de hele film; het falende huwelijk
van Smiley en de geïmpliceerde homoseksuele relaties van enkele
anderen. Dat is een emotionele last waar nauwelijks over gepraat
wordt, maar die in korte scènes toch erg krachtig wordt meegegeven
(de belangrijkste is waarschijnlijk een flashback naar een
kerstfeestje, waarop alle belangrijke personages aanwezig zijn en
hun onderlinge intriges continu op de achtergrond sluimeren). Die
drukkende sfeer van eenzaamheid en verlatenheid overheerst de hele
film, ze hangt als een mist over elke scène, maar omdat ze niet
uitgesproken wordt, loop ‘Tinker, Tailor’ wel het risico om door
heel wat mensen als te droog of emotieloos ervaren te worden.
So be it – het is opnieuw een kwestie van inspanning
leveren, van de film tegemoet te komen.
Een groot deel van die sfeer is afkomstig van de
cinematografie, die indrukwekkend is. Alfredson geeft ons een
overtuigend Londen anno 1973, dat gedomineerd wordt door alom
tegenwoordige sigarettenrook, verkommerde gebouwen, regen, vuile
kleuren en ga zo maar door. Alles in de film lijkt opgebruikt te
zijn, aan het einde van zijn leven. Echt vernieuwend is die aanpak
op zich niet, maar ze past perfect bij de sfeer van de prent.
De acteerprestaties volgen uniform de stelregel:
less is more. Gary Oldman is een stille, bijna
onbeweeglijke aanwezigheid als Smiley. Hij kijkt, luistert en
zwijgt. Oldman legt een natuurlijke intelligentie in zijn rol en
weet die paar scènes waarin hij dan toch wat openlijke emotie mag
leggen, perfect te benutten. Een monoloog over zijn ontmoeting met
Russisch mastermind Karla is een ontzagwekkend stukje
acteerwerk. Oldman wordt omringd door de crême van de
Britse acteerwereld (Colin Firth, Toby Jones, Ciàran Hinds, John
Hurt), maar het is Tom Hardy die, van alle bijrolacteurs, het
meeste indruk maakt, met een intense, zenuwachtige vertolking die
een mooie tegenhanger vormt voor de schijnbare onbewogenheid van
Smiley.
Enkele jaren geleden kwam ‘The Constant Gardener’
uit, ook een bewerking van een boek van le Carré. Het enige dat
echt op ‘Tinker, Tailor’ valt af te dingen, is dat de passie, de
bevlogenheid van een ‘Constant Gardener’ er wat aan ontbreekt.
‘Tinker, Tailor’ is berekend, methodisch in plaats van
gepassioneerd. Wat je in het Engels een slow burn-thriller
noemt. Maar geef hem de kans, doe er wat moeite voor en je wordt
garanti meegesleept in de beklemmende wereld van Smiley en zijn
circus.
