Toen de lo-fi beweging eind jaren negentig zijn hoogdagen kende, had slechts een beperkte groep kenners Neutral Milk Hotel op hun radar. De band had met On Avery Island uit 1996 een geluid laten horen dat ietwat bevreemdend maar best interessant was, maar waarin er iets ontbrak om de band tot De Groten te kunnen rekenen. In 1998 kwam er opvolger In The Aeroplane Over The Sea en een mythe was geboren.
Hoewel Neutral Milk Hotel slechts twee reguliere albums op de markt bracht en bruusk ophield te bestaan kort na de release van wat kennerskringen gemakshalve afkorten tot ITAOTS of Aeroplane, is door de jaren een soort van sekte ontstaan. Eén van doodbrave, verdwaalde zielen over de hele wereld, broze mensen die zelden van elkaars bestaan afwisten, en een soort van thuis in Mangums bizarre ingebeelde wereld vonden.
Als band had Neutral Milk Hotel altijd meer weg van een rariteitenkabinet waarin leden kwamen en gingen. Centraal was er Mangum, de spirituele leider, een Jezusfiguur bijna, gewapend met een akoestische gitaar en gezegend met een schier onuitputtelijke adem in zijn longen en een verbeelding die zo hypnotisch anders was dat zijn vrienden er een heilige plicht van maakten hem van de buitenwereld af te schermen. Die zwerm vrienden, The Elephant 6 Recording Company of kortweg Elephant 6, waren stuk voor stuk het soort sympathieke weirdo’s die iedereen in zijn leven zou moeten hebben.
Julian Koster (The Music Tapes) die met zijn gestoorde enthousiasme een obscuur instrumentarium mismeesterde (zingende zaag, iemand?), Scott Spillane (The Gerbils) wiens blazers met een immer indrukwekkende maar gepaste présence de songs kleur gaven, Jeremy Barnes (A Hawk And A Hacksaw) die met zijn onvoorspelbare drumbombardementen vaak het vuur aan de lont was, en “fifth Beatle” Robert Schneider (The Apples In Stereo) die het opnameproces van ITAOTS leidde en door zijn diepe broederschap met Mangum griezelig perfect de geesten in de studio op band wist te zetten. En Laura Carter (Elf Power), Will Cullen Hart (Olivia Tremor Control), wijlen Bill Doss … Ga zo maar even verder.
Zonder die vrienden voor het leven was Mangum een rare eenzaat uit de moerassen van Louisiana gebleven. Dankzij Elephant 6 kon hij zijn fantasie en creativiteit ongestoord de vrije loop laten en op de wereld botvieren. Die unieke collectiviteit is op werkelijk elk nummer te horen. Hoe Spillane na zes minuten naadloos inpikt op het magistrale “Oh Comely” (trouwens – “holy shit!” – opgenomen in één take). Hoe de warmte van titelsong “In The Aeroplane Over The Sea” alle deelnemers hoorbaar deugd doet. En zelfs als Mangum bijna moederziel alleen akoestische gitaar speelt (“Two-Headed Boy Part 1”, “Two-Headed Boy Part 2”, “Oh Comely”): we weten dat er rond hem een vriendenkring in vervoering staat te wezen.
Nochtans is Aeroplane op werkelijk geen enkel niveau een hapklare brok. Mangum knutselde uit zijn wilde fantasie een compleet uniek en verknipt universum in elkaar. Daarin staat seks synoniem voor grotesk geweld, zijn familiebanden de redding zó ver voorbij dat luisteraar en band met een doodsbang hart onbekend terrein betreden en biedt religie alleen in het diepst van de ziel een bevreemdende walm van soelaas. Overal duikt bizarre beeldspraak op die doet fronsen: een kind met twee hoofden dobbert in een bokaal, hunkerend naar contact. Een Spaans jongetje tokkelt op een brandende piano. “Semen stains the mountaintops.”
Doorheen dat alles weefde Mangum zonder schroom zijn onmogelijke, smachtende liefde voor Anne Frank in deze noch gene zijde van leven en dood, en tijd en ruimte. “The only girl I’ve ever loved was born with roses in her eyes/ But then they buried her alive, one evening, 1945”, verklaart hij op single in punkgalop “Holland, 1945”. Of “I know they buried her body with others/ Her sister and mother and 500 families/ And will she remember me fifty years later/ I wished I could save her in some sort of time machine” op “Oh Comely”. Mangum zou drie dagen gehuild hebben nadat hij Anne Franks dagboek las. Door het tragische lot van zijn ideale vrouw, opgepeuzeld door een meedogenloze oorlogsmachine, te injecteren in zijn verbijsterende droomwereld, krijgt ITAOTS een extra dimensie. Zo is het geheel meer dan wat zonder die romantiek misschien een bizar hoorspel zonder blijvende impact zou geweest zijn.
Ook instrumentaal is het universum van ITAOTS verre van licht verteerbaar. Fuzz-gitaren knallen en kraken door aftandse versterkers, krakkemikkige orgels struikelen over elkaar en blazerscomposities roepen een vage geest van obscure Oost-Europese volksmuziek op. Grotendeels autodidacten en constant bij elkaar in de leer als de Elephant 6-leden waren, beheerste niemand zijn of haar instrument perfect. Niet dat dat mocht deren: authenticiteit en creativiteit primeerden op perfectie. Gepolijst is het resultaat niet, en al helemaal niet door de rijkdom aan versierinkjes en rare geluidjes om twintig jaar na datum nóg bij elke luisterbeurt iets nieuws te ontdekken.
Afsluiter “Two-Headed Boy Part 2”, na de laatste triomfantelijke mars “Untitled”, eindigt met Mangum die zijn gitaar neerzet, opstaat uit zijn stoel en wegwandelt. De laatste zin die de mensheid toen kreeg, was de volgende: “But don’t hate her when she gets up to leave”. Die woorden bleken achteraf gezien profetisch. Mangum ging niet lang na de wereldtournee voor ITAOTS (met een Belgische stop in Botanique) ten onder aan een algemene gezondheidscrisis, viel in een diepe zenuwinzinking en trok zich even helemaal terug uit het openbare leven. Of de band nog bestond, dat was maar de vraag, laat staan of er een opvolger voor Aeroplane zat aan te komen. Er was misschien wat teleurstelling voor het weggaan, maar geen haat. Integendeel.
Even leek er hoop op een toekomst voor Neutral Milk Hotel. Mangum kwam in de eerste helft van de nillies heel geleidelijk muzikaal naar buiten, met spontane support acts en wat gastverschijningen op platen van Elephant 6-vrienden Circulatory System en The Apples In Stereo. Tijdens de Elephant 6 Holiday Surprise Tour in 2008 – energieke, doldwaze vieringen die bol stonden van atypische stage antics en waarbij alle vrienden letterlijk en figuurlijk los door elkaar speelden – betrad hij meermaals het podium. Enkele keren verraste hij het publiek zelfs met een korte solo-act van oud NMH-werk, dankzij ITAOTS inmiddels omarmd door een groeiend leger fans. En met het leger fans groeide ook de hoop.
Maar de hoge verwachtingen van het publiek strookten nooit met de pure intentie van de band. Mangums stunt als curator voor All Tomorrow’s Parties in 2012, waar hij vanzelfsprekend zowat de helft van het toegestane aantal bands spendeerde aan Elephant 6-projecten, deed de gemoederen hoog oplaaien. Hoewel Neutral Milk Hotel alleen vermeld stond ter duiding van de naam Jeff Mangum, voor zover dat tegen die tijd nog nodig was. Ook toen de originele bezetting van Aeroplane in 2013, 2014 en een laatste keer in 2015 officiële reünietournee’s ondernam, werd duidelijk dat er geen nieuw materiaal was ontstaan sinds de heropstanding. Volledig in lijn met de mystiek die bezieler Jeff Mangum tegen wil en dank opgespeld kreeg, zei Neutral Milk Hotel in de lente van 2015 “goodbye for the never ending now”.
We moeten vrede nemen met ITAOTS, en dat doen we van harte. Op zijn twintigste verjaardag heeft het magnum opus van het Elephant 6-collectief niets aan kracht ingeboet, en blijft het een onvolprezen hoogtepunt van de DIY lo-fi beweging van eind jaren negentig. “How strange it is to be anything at all”: de verloren zielen van de toekomst weten waar de redding te vinden is.
