In 2019 werd Honeyland de eerste documentaire ooit die door The Academy genomineerd werd voor beste documentaire én beste buitenlandse film. Opvallend: zelden wordt een documentaire tenslotte in eenzelfde beoordelingscategorie geplaatst als een fictiefilm. Maar voor deze spectaculaire documentaire die fabelachtige proporties aanneemt, houdt het meer dan steek.
Zonder masker, zonder handschoenen en met een plastic fles. Zo oogst de midvijftiger Hatidze haar honing die zich verschuilt achter een losliggende steen op de hoge kliffen van Noord-Macedonië. Zij is een van de laatste artisanale imkers ter wereld die het zonder kasten of zoetstoffen stelt. Als ze de honing weghaalt van de bijtjes, zingt ze: “de helft voor jou, de helft voor mij.” De bijtjes zullen niet verhongeren.
Aanvankelijk wilden regisseurs Tamara Kotevska en Ljubomir Stefanov een documentaire draaien rond ecologie. Toen ze op Hatidze botsten, moesten ze toch even moeder Maria persoonlijk bedankt hebben met minstens zevenendertig paternosters voor die vondst. De kans krijgen om haar te observeren is wat als het vinden van een albino hert: een uiterst zeldzame, maar onvervalst schóne ontmoeting.
Hatidze is wat een relikwie uit een oudere tijd. Ze woont in een uit steen vervaardigd dorp, zonder elektriciteit, zonder stromend water, geïsoleerd als laatste bewoner. Afgezien dan van haar halfblinde en slechthorend moeder van 85 voor wie ze op een hardhandige maar liefdevolle manier zorgt draagt. Hatidzes dagen bestaan uit urenlange wandelingen naar de bijen, spelen met de honden en katten, haar moeder willens nillens bananen voederen en van tijd tot tijd haar honing verkopen in Skopje. Hedendaagse dogma’s als ’time is money’ zijn haar kennelijk compleet ontgaan.
En toch is Honeyland niet louter het ‘wie is deze vreemde pokémon?’-exotisme. De documentaire wordt pas werkelijk interessant eens Hussein Sam ten tonele verschijnt: een hardwerkende man die er met zijn vouw in sloeg om zeven (heel mondige) kinderen ter wereld te krijgen. Hij koloniseert het dorp als het ware: koeien worden vee, de bijtjes gaan in de kasten, en de natuur staat voortaan den dienste van de mens. Op dat moment krijgt Honeyland trekjes van een parabel waarin twee werelden de degens kruisen: de natuur versus de kapitalistische moderniteit.
Daartussenin ligt uiteraard veel nuance: Husseins is geen rotslechte man, maar zijn financiële situatie dwingt hem tot het overmeesteren van de natuur om de schoolrekeningen te kunnen betalen. Wanneer een van zijn zonen Haditze vraagt waarom ze niet vertrekt uit het dorp, blijkt dat ook Haditze haar leven anders had voorgesteld: “alles zou anders zijn mocht iemand als jij mijn zoon zijn.” De gevolgen van Husseins verlangen naar efficiënte winst maken op de natuurcyclus zijn verwoestend, maar de menselijke drang om te overleven is net zo universeel.
Het is uitzonderlijk hoe in Honeyland de contouren van de documentaire afgeschraapt worden. Van tijd tot tijd vergéét je dat je naar een – weliswaar geënsceneerde – realiteit aan het kijken bent, die net zo veel plotwendingen en catharsis kent als een gemiddelde dramafilm. Dat ligt niet alleen aan het gebrek aan voice-over of de onzichtbare camera. Het getuigt vooral van de ijzersterke storytelling van die cineasten achter de knoppen in combinatie met simpele boerenchance (niemand had de komst van nieuwe buren kunnen voorspellen).
Drie jaar hebben ze gewerkt aan dit huzarenstukje in onvoorstelbare omstandigheden. Telkens waren ze uren onderweg om drie dagen te blijven tot de batterij van de camera opgeladen moest worden. De belichting was onderhavig aan de stand van de zon, en na zonsondergang kaarsen. Het is het soort film waarvan je dankbaar bent dat iemand die wou maken. Voor de belangrijke boodschap over onze relatie tot de natuur. Voor de menselijkheid die erin vervat zit. En voor Hatidze, een bijzondere vrouw die gezien moest worden.
