Het is opmerkelijk dat een man waarnaar verwezen wordt als “de
Franse Hitchcock”, zich eigenlijk niet zo vaak bezighield met het
thrillergenre. ‘Le Corbeau’ was natuurlijk een klassieker, en deze
‘Les Diaboliques’ is zonder meer een bescheiden meesterwerk dat nog
jaren zal meegaan. Maar voor het overige treffen we voornamelijk
drama’s aan in z’n filmografie. Henri-Georges Clouzot was geen
regisseur die specifiek op één genre vast te pinnen viel, maar dat
is wel min of meer wat er gebeurd is – en dat dan voornamelijk op
kracht van ‘Les Diaboliques’, een misdaadfilm die zo soepel in
elkaar klikt dat hij zelfs vijftig jaar na dato nog steeds tot de
verbeelding spreekt. Het is een veeg teken wanneer een remake uit
1996 sneller vergeten is dan een origineel uit 1955 – een teken hoe
knudde die tweede film wel was, natuurlijk, maar vooral ook van de
kwaliteit van de oorspronkelijke prent.
De plot speelt zich af in een kostschool nabij Parijs, die met een
ijzeren hand beheerd wordt door Michel Delasalle (Paul Meurisse),
hoewel ze in feite eigendom is van zijn vrouw, “madame la
directrice” Christina Delasalle (Véra Clouzot). Michel is wat je
noemt een onaangenaam heerschap: hij slaat en vernedert z’n eigen
vrouw, soms in het openbaar, en heeft een affaire met leerkrachte
Nicole Horner (Simone Signoret) waar letterlijk iedereen vanaf
weet. Zelfs onder de leerlingen horen we gepraat over de blauwe
ogen waarmee zowel Christina als Nicole soms voor de klas
staan.
Eén van de interessante dingen aan ‘Les Diaboliques’, is de manier
waarop de relaties tussen de personages dikwijls op een andere
manier worden uitgewerkt dan je zou verwachten, en het eerste
voorbeeld hiervan, is die tussen de beide vrouwen – ze staan niet
met getrokken messen tegenover elkaar, zoals je zou kunnen
verwachten, maar beschouwen elkaar als mede-slachtoffers van Michel
en spannen samen om een oplossing te vinden voor hun probleem.
Tijdens een verlengd weekend besluiten de dames om zichzelf
definitief te verlossen van Michel: ze lokken hem naar Nicole’s
buitenverblijf, waar ze hem drogeren en verdrinken in bad.
Vervolgens vervoeren ze het lichaam terug naar de school, waar ze
het in het zwembad gooien – verschillende eenvoudige verklaringen
dienen zich aan: zelfmoord, een dronken valpartij… Maar de
volgende dag blijkt het lijk verdwenen te zijn.
Het verhaal doet de ronde dat Clouzot maar nét op tijd was om de
rechten op Pierre Boileau’s roman te kopen: een uur nadat de deal
rond was, zou Hitchcock zelf getelefoneerd hebben om ze te pakken
te krijgen. En misschien moeten we maar blij zijn dat het zo
gelopen is, want als er iets is dat de films van Hitchcock typeert,
dan is het wel een onvoorstelbare rechtlijnigheid in de plot: geen
overbodige draden, geen personages die niet strikt noodzakelijk
zijn voor het verhaal. Gewoonlijk wérkte dat wel in zijn films,
maar in het geval van ‘Les Diaboliques’ zijn het juist de
nevenpersonages die de prent tot leven brengen. Het mysterie speelt
zich niet af in een vacuüm, maar in een grotere wereld die steeds
verder draait. Vanaf het begin zien we de leerkrachten onderling
fluisteren over de eigenaardige relatie tussen Michel en zijn twee
vrouwen. Ook de leerlingen praten erover, voor zover ze de situatie
begrijpen. Zelfs later in de film, wanneer Christina en Nicole
wachten tot het lijk in het zwembad gevonden zal worden, zien we
hoe het wereldje van die school ongenadig verder gaat – de lessen
gaan door, de kinderen spelen rond dat zwembad, de leerkrachten
roddelen omdat Michel niet is komen opdagen voor de eerste lessen
na het lange weekend. In maar al te veel thrillers gebeurt er een
misdaad, en al de rest valt stil, opeens bestaat er niks anders
meer in de wereld dàn die misdaad. In ‘Les Diaboliques’ wordt een
groot deel van de spanning geput uit die tegenstelling tussen de
stress waaronder de twee vrouwen staan, en de onwetendheid van alle
anderen.
Nog een gedurfde zet, was het introduceren van een nieuw personage
na 80 minuten in een film die net geen twee uur duurt. In de meeste
thrillers ben je op dat moment zo ver gevorderd in de plot dat het
pure waanzin is om dat te proberen, maar hier maakt men er geen
punt van: Charles Vanel komt op de proppen als detective Alfred
Fichet, een rustige, bedaarde man in een regenjas die precies weet
welke vragen hij moet stellen. Dit personage wordt over het
algemeen gezien als de voorloper van inspecteur Columbo – net als
Columbo is hij een schijnbaar onbedreigende persoonlijkheid, die op
een vriendelijk, gemoedelijk toontje z’n vragen stelt en de indruk
geeft dat hij niet echt weet waar hij mee bezig is. Maar
ondertussen weet hij verdomd goed wat er gaande is. In ‘Les
Diaboliques’, komt zijn personage op net het juiste moment om de
film een verse geut zuurstof te geven. In plaats van het ritme van
het verhaal te onderbreken, spoort hij het tempo juist aan.
Van de hoofdacteurs is het voornamelijk Simone Signoret die later
een algemeen bekende naam zou worden, en ook hier heeft ze het
meest memorabele personage – een madam met haar op haar tanden, die
vrijwel uitsluitend in bitsige one-liners spreekt en voor niemand
een vriendelijk woord lijkt over te hebben. Aan het einde van de
film ontstaat zelfs de suggestie van een lesbische
aantrekkingskracht tussen haar en Christina, een schandalige
insinuatie voor die tijd, die in de Amerikaanse remake met Sharon
Stone natuurlijk dik werd aangezet – Amerikanen willen geen
subtext, schijnbaar, je moet hen alles in het gezicht smijten. De
sterke, zelfverzekerde aanwezigheid van Signoret en natuurlijk
Meurisse als de ploert Michel, vormt een krachtige tegenhanger voor
de schichtige, bange Christina, die aan een hartkwaal lijdt en
eruitziet alsof ze elk moment kan breken. Clouzot versterkt die
illusie door zijn beelden regelmatig zo te ensceneren dat Signoret
en Meurisse boven haar uittorenen – een staaltje van in wezen
oereenvoudige, maar zeer effectieve cameravoering, die de emoties
van de personages weergeeft.
Veel diepere betekenis hoeft u in ‘Les Diaboliques’ niet te zoeken
– Clouzot was geen bijster optimistisch mens, en het oprecht
verrassende einde van deze film maakt duidelijk dat hij niet
geloofde in de ultieme goedheid van het menselijk ras. Maar dat
soort van bij de haren gesleurde beschouwingen achterwege gelaten,
is en blijft ‘Les Diaboliques’ in de eerste plaats een bijzonder
solide thriller, die mee hielp om de regels van het genre te
bepalen – zelfs tot aan de dag van vandaag.
