Heeft moderne kunst het vermogen om de toeschouwer kritisch te doen nadenken over de problematiek van migratie en asiel? We stellen ons de vraag naar aanleiding van de tentoonstelling Fort Europa. Met deze tentoonstelling tracht kunstenaar Mark Swysen fundamentele vragen over dit maatschappelijk thema te stellen.
Voor de tentoonstelling Fort Europa in het Fort Napoleon van Oostende werd kunstenaar Mark Swysen aangetrokken als gastcurator. Mark Swysen is een geëngageerde kunstenaar, die in zijn kunst alle facetten van het menselijk gedrag onderzoekt. Naast heel wat werk van Swysen zelf, bevat de tentoonstelling werken van naar België geëmigreerde gastkunstenaars. In de gangen van het fort vinden we installaties, projecties, cartoons, sculpturen en geluidsfragmenten, figuratief en abstract werk.
Na enkele inleidende werken die de grote migratiestromen in de geschiedenis verbeelden, en een reeks cartoons over de migratieproblematiek, wordt de tentoonstelling pas echt interessant als de toeschouwer zelf de reis van de migrant onderneemt. De migrant/bezoeker start zijn reis buiten het fort bij een grote vluchtelingentent en een groot houten kruis in het zand, symbool voor de calvarietocht van de migrant. Hij vervolgt zijn reis in een veerboot, in de vorm van een doodskist, die op een doodlopende muur stuit, en moet onderweg opletten dat hij niet struikelt over onfortuinlijke migranten en achtergelaten bagage.
Wanneer de reis geblokkeerd wordt door een wegversperring, kan de bezoeker via een sluiptrap de blokkade omzeilen. Hij vervolgt zijn weg dan in de voetsporen van de illegalen die hem zijn voorgegaan. Deze voetstappen waren reeds vanaf de brug te zien bij aankomst in het fort. Nu pas begrijpen we de betekenis: het zijn de sporen van de illegalen, van hen die onzichtbaar aanwezig zijn in onze maatschappij. Aan het einde van de reis, terug in het fort, wordt de migrant verwelkomd door een panoramische foto van een asielcentrum.
Daarna verandert het gezichtspunt en dwingt de tentoonstelling de bezoeker in de huid van de bedreigde blanke burger te kruipen. Hij moet zich een weg banen door een gordijn van burka’s, en ziet achter de verdediging van een ijzeren hek de waarden van onze cultuur in een vitrinekast uitgestald. De tentoonstelling eindigt bij twee uitnodigende strandstoelen, een verwijzing naar de bij ons populaire kustvakantie. Onze zorgeloze vakantie wordt echter bedreigd: in het zand tekenen zich talloze voetstappen af, allemaal op weg naar dezelfde strandstoelen.
U heeft inmiddels begrepen dat de hele tentoonstelling door Mark Swysen zeer knap gebouwd werd tot één grote installatie rond één zwaarwichtig thema. Wat dragen de werken van de gastkunstenaars hier nu toe bij? Weinig, jammer genoeg. In de vluchtelingentent tonen twee naar België gevluchte kunstenaars hun persoonlijke motivatie om hun thuisland te verlaten, als we het tentoonstellingsboekje mogen geloven. Het is echter niet door het bestuderen van hun abstracte schilderijen dat we hun beweegredenen kunnen achterhalen. Deze schilderijen roepen geen fundamentele vragen op over de existentiële situatie van de kunstenaar als migrant. Als de kunstenaar kritiek heeft op de maatschappij, moet hij de problematiek kenbaar maken aan de toeschouwer in zijn werk (en dus niet via de titels), dat daardoor in wezen herkenbaar moet zijn.
Mark Swysen zelf slaagt hier met brio in en maakt knap gebruik van de mogelijkheden die het fort hem biedt om zijn kritische vragen in een knappe installatie te gieten. Toch is de locatie van het Fort Napoleon hier en daar storend voor de tentoonstelling. In één van de vele zijgangen van het fort hangen twee foto’s van dames in burka, die de bezoeker pas opmerkt als hij zich weer omdraait. Deze gang had op de foto’s na leeg moeten zijn, maar hangt boordevol historische informatie over het fort. Daar heeft de tentoonstellingsbezoeker geen boodschap aan. De rondleiding met audiogids over het fort loopt dwars door de tentoonstelling. Wie de tentoonstelling wil bezoeken, raden we aan de audiogids links te laten liggen, en zich te concentreren op het verhaal van Mark Swysen.
Fort Europa loopt nog tot 28 september.
