Tien jaar geleden keerde Paul Verhoeven terug naar de lage landen, teleurgesteld door de Amerikaanse filmindustrie die hem na Showgirls geen enkele vrijheid meer gunde, om het wat kitscherige oorlogsdrama Zwartboek te maken. Over de kwaliteiten van die film kan je nog steeds discussiëren, maar de prent was wel een kassucces, die ook behoorlijk wat internationale prijzen in de wacht sleepte. Verhoeven leek herboren en klaar om er met frisse energie weer in te vliegen, of dat nu in Nederland was of ergens anders.
Maar toen gebeurde er niet veel. Af en toe werd hij gelinkt aan projecten die nooit van de grond kwamen en in 2012 regisseerde hij het 55 minuten durende Steekspel, dat tot stand kwam via een bizar (en faliekant mislukt) experiment met publieksparticipatie bij het scenarioschrijven. Uiteindelijk, na heel wat verloren tijd, keerde Verhoeven in 2015 terug met Elle, zijn eerste Franstalige film en meteen ook zijn beste in meer dan 20 jaar tijd. Nu goed, als je op die twintig jaar maar vier films hebt gemaakt, is daarmee misschien niet zo gek veel gezegd, maar toch: beschouw het als een compliment.
Het verhaal draait rond Michèle Leblanc (een fenomenale Isabelle Huppert). Zij is eigenares van een bedrijf dat videogames ontwikkelt en lijkt op de of een of andere manier geen enkele relatie in haar leven te hebben die geen ongezond kantje heeft. Zo is haar vader een beruchte massamoordenaar die al bijna veertig jaar in de gevangenis zit, is haar moeder een strak gebotoxte mummie die elke week met een andere toyboy ligt te vozen, heeft ze zelf een affaire met de man van haar beste vriendin en is haar zoon een dealer die nu zijn leven probeert te beteren maar daar eigenlijk fundamenteel te lui voor is. Die giftige cocktail van verrotte relaties wordt alleen maar erger wanneer Michèle op een dag in haar eigen huis op een gewelddadige manier wordt verkracht. In plaats van naar de politie te stappen, ruimt Michèle simpelweg de rommel op en probeert ze de ervaring te vergeten. Maar haar verkrachter blijft haar stalken.
Paul Verhoeven zou Paul Verhoeven niet zijn als hij dat seksueel geweld niet op een provocerende manier de ambiguïteit in zou sleuren. De verkrachtingsscène zelf is vrij conventioneel confronterend: waar Verhoeven zelf nog verkrachtingen op een heel twijfelachtige manier erotiseerde in Flesh and Blood en Basic Instinct, is er hier niets sexy aan wat er gebeurt. De provocatie komt daarna, wanneer Michèle met een vreemde mix van angst en opwinding reageert op anonieme sms’jes van haar verkrachter. Ze zoekt zelfs nog steeds geen hulp wanneer ze op een avond thuiskomt en ontdekt dat de man in kwestie op haar bed heeft gemasturbeerd. Voelt ze zich aangetrokken tot het gevaar dat de verkrachter vertegenwoordigt? Roept zijn gedrag herinneringen op aan haar vader? Of loopt ze, door de moorden die haar vader heeft gepleegd, nog altijd rond met een schuldgevoel en put ze een soort masochistisch genoegen uit hetgeen er nu gebeurt?
Dat zijn op zich boeiende vragen, en ze vormen de basis van de personagestudie die Elle uiteindelijk is, maar tegelijk konden we de clichématige vraag niet onderdrukken: hoe zouden vrouwen die ooit zélf verkracht werden, reageren op deze film? Oké, dat is een dooddoener, maar tegelijk een legitieme vraag. Verhoeven schetst hier een portret van een zelfdestructieve vrouw, die al haar relaties ondergraaft door mensen bewust te kwetsen, wellicht juist omdat ze weet dat dit ooit in haar gezicht zal terugkomen. De suggestie is dat ze zelfs met haar verkrachter doelbewust een dergelijke relatie in de hand werkt, en dat is een riskante suggestie als je bezig bent met zo’n gevoelig thema.
Om dat portret te voorzien van de nodige nuances, wijkt Verhoeven zonder gêne af van de plotlijn rond de verkrachting – er zitten segmenten in de film van 15 minuten en langer waarin er niet naar wordt verwezen. Dan kan je Verhoeven verwijten dat Elle focus mist en daar valt ook effectief iets voor te zeggen. Maar tegelijk moet je denken aan het oude cliché “character is plot”: Michèle is de focus, en zij verdwijnt nooit uit ons zicht. Maar toch: van de 130 minuten die Elle duurt, hadden er gerust een stuk of 15 mogen verdwijnen om de film wat scherper en strakker te maken.
Elle wordt onvoorstelbaar geholpen door een fantastische centrale prestatie van Isabelle Huppert, sowieso een actrice die uitdagende rollen nooit uit de weg is gegaan. Zij voorziet Michèle van empathie, humor en intelligentie, en slaagt er op die manier in om dit gefragmenteerde, vaak tegenstrijdige personage toch geloofwaardig te maken. Ondanks het zware onderwerp, brengt Verhoeven bovendien een sterk gevoel van fun naar de film. Hij lijkt zich echt te amuseren achter de camera en wentelt zich met veel genoegen in de gênante sociale situaties die hij creëert – een pijnlijk kerstfeestje dat Michèle organiseert voor haar vrienden en familie, is een meesterstukje van goed geobserveerde menselijke feilbaarheid. Iedereen zit tijdens die scène ongelooflijk zijn best te doen om sociaal en vriendelijk te zijn, met uitzondering van Michèle, en dat levert een enorm geestig set piece op. Een andere recensent noemde Elle “de eerste comedy of manners over verkrachting” en die omschrijving klopt ook wel – thriller, drama en komedie worden hier in een zeer eigenzinnige blender gestopt en ook al valt het resultaat soms moeilijk te definiëren, Verhoeven weet duidelijk exact waar hij mee bezig is en navigeert vakkundig tussen al die toonwissels om er toch een inhoudelijk en emotioneel coherente film van te maken.
Je kan dus veel aanmerken op Elle. De manier waarop de gevolgen van een verkrachting worden afgebeeld, is op het randje en het had allemaal wat meer to the point gemogen. Maar Verhoeven heeft wel duidelijk zijn filmplezier teruggevonden en levert een intrigerende, clevere en eindeloos vermakelijke prent af.