Op 20 februari 1998 onderging Madonna haar radicaalste heruitvinding. Ze toonde zich van haar meest spirituele kant en werd door het experiment voor het eerst als een ware artieste herboren. William Orbit doopte de mystieke popmelodieën in een electronica-vont en haalde de popkoningin uit haar flopslop. Het duo tekende niet alleen voor een van de beste popplaten aller tijden, maar brak het genre open voor de digitale underground.
De nineties waren een hobbelige rit voor Madonna. In de nasleep van Like A Prayer begon ze het decennium als regerende popkoningin, maar nauwelijks enkele jaren later reed ze zich vast in de promotie van opvolger Erotica. Hoewel dit taboedoorbrekende, seks-positieve en LGBTQ-emanciperende album zowel muzikaal als cultureel als een mijlpaal in haar oeuvre gezien kan worden, waren de toendertijd nog bakken puriteinsere Verenigde Staten niet klaar voor zo veel grensoverschrijding in de mainstream. De fantasieën die Madge in het controversiële Sex-boek verbeeldde, brachten haar definitief in ongenade, en de bleke opvolger Bedtime Stories ging als een mager doorslagje van de slaapkamerthematiek met een flets urban-jasje de vergeethoek in. Hoewel ze om haar vocale en zowaar zelfs cinematografische performance in Evita gelauwerd werd, leek ze eerder rijp om de troon van Queen Mother of Pop te bestijgen.
Ook in de studio was La Ciccone na haar Eva Perón-vertolking het noorden kwijtgeraakt. Opnames met Babyface, die het gros van Bedtime Stories producete, en Patrick Leonard, verantwoordelijk voor enkele van haar grootste successen uit de eighties en pas in een latere fase opnieuw als tweede viool bij Ray Of Light, bleken enkel herhalingsoefeningen. Via haar label kwam ze in contact met de electronica-wizard William Orbit, een bij de grote massa nobele onbekende die in samenwerkingen met zangeressen als Beth Orton zijn knoppendraaierij nu en dan tot popsongs had gesmeed. Madge had tevoren al met alternatieve namen samengewerkt: de vergeten single “Bedtime Stories” werd door Björk geschreven, en de Marvin Gaye-cover “I Want You” — een fenomenaal maar schandalig onderbelicht nummer — maakte ze samen met Massive Attack. Toch gaf ze hen nooit zo’n groot aandeel in het maakproces. Gesterkt door de esoterische toets in Orbits werk – op een moment dat ze zich zelf aan het verdiepen was in de joodse Kabbala-leer – en haar honger naar iets nieuws, dook ze zijn demo’s in.
De samenwerking was niet echt de draai van 180 graden die de pers ervan maakte. Luister naar “Water From A Vine Leaf” op Orbits Strange Cargo III en je herkent er de diepe beat van “Waiting”, de mystieke sfeer van “Sanctuary” en de pianoriedel van “Bad Girl” in. Bovendien was het gebruik van de OB-X synthesizer op Madge’s debuut destijds even vernieuwend als de trance-injectie voor dit album. Het was echter de eerste keer dat een underground artiest met zo’n grote naam mocht samenwerken om hun werk werkelijk tot een symbiose te laten komen.
Ray Of Light bracht ons naar hoeken van de dansvloer ver weg van de discobal, waar pop decennialang vertoefde. Hoewel doorspekt met electronica, staan er op Ray Of Light weinig party tracks. Het titelnummer is de enige echte explosie van de plaat, hoewel de scheurende gitaar ook voor een nog sterk aanwezig analoge component zorgt, een dimensie die in haar latere werk steeds meer verloren zou gaan. “Nothing Really Matters” blikt nog even terug naar “Deeper & Deeper”, maar countert het discomotief met een housey piano die even voordien door de Italiaan Robert Miles populair was gemaakt.
So far wat betreft de floor fillers; de rest van Ray Of Light bevat vooral sluimerend materiaal. “Sky Fits Heaven” mikt met zijn bpm niet op de heupen, maar wil met een spirituele themathiek eerder een mentaal supernova bereiken. De diepe beats van “Skin” stuiteren op weg naar de slaapkamer, zij het met de subtielste flirts uit haar carrière. De in loops verzuchtende kiss me’s klinken een pak aanlokkelijker dan recente teksten als “Yeezus loves my pussy best”. Andere songs binden de electronica aan met pop onverzoenbare genres: “Candy Perfume Girl” laat hem versnijden met grungegitaar, “To Have Not To Hold” danst een transcendentale tango en “Drowned World / Substitute For Love” breekt open in een triphopintermezzo waarin de invloed van de samenwerking met Massive Attack nog duidelijk hoorbaar is.
Op dat laatste nummer zingt Madge — met een rijker bereik dan ooit tevoren dankzij haar Evita-training — “I found myself in crowded rooms feeling so alone”. Zo’n kwetsbaarheid kreeg je slechts zelden te horen. Het initiële plan om de plaat Veronica Electronica te noemen, en aldus na Erotica’s Mistress Dita een nieuw alter ego te creëren, werd gelukkig gestaakt, want Ray Of Light krijgt extra slagkracht dankzij de tekstuele treffers van enkele fenomenale ballades. Zonder in gekunstelde metaforen verzeild te raken, geeft Madge hier een uniek inzicht in haar persoonlijke hoogtes (de ode aan haar dochter Lourdes “Little Star”) en laagtes (de eeuwig knagende rouw om het vroege overlijden van haar moeder in het beklijvende “Mer Girl”).
En dan is er nog lead single “Frozen”. Of ze nu al dan niet de mosterd haalde bij “Ma Vie Fout Le Camp” van de vergeten Belg Salvatore Acquaviva, dan nog toverde ze zijn opgefokte discorock om tot een bezwerende popparel. De mystieke clip van Chris Cunningham mocht de nieuwe incarnatie van La Ciccone voor het eerst verbeelden: een contemplatieve, spirituele versie die verfrissend loodrecht op haar vorige gedaantes stond.
Luister twintig jaar na datum naar dit album, dat nochtans een dwarsdoorsnede is van wat op dat korte moment in de clubs gesmaakt werd, en het klinkt op enkele uitzonderingen na nog even relevant en fris. Het was het begin van de fase in Madonna’s carrière waarin ze namen die op de rand van de doorbraak stonden, inlijfde om haar een vernieuwend geluid aan te meten. Met Mirwais Ahmadzaï maakte ze de cowboytronica van Music en met Stuart Price het onderschatte Confessions On A Dance Floor, de voorlopig laatste sterke plaat uit haar oeuvre. Later overheerste de honger naar herwonnen succes, wat Madonna ertoe bracht de muziekwereld niet meer een stap voor te zijn, maar gewoon mee te lopen door voornamelijk generische pop te maken met grote hitfabrieken als Timbaland, Kanye West en Avicii. De sporadische uitschieters daarvan blijven steevast tegen het ijkpunt Ray Of Light afgewogen.
Meer dan La Ciccone opnieuw op de kaart te zetten, bracht Ray Of Light electronica naar de hitlijsten en opende het deuren voor samenwerkingen tussen mainstream en underground. William Orbit ging aan de slag met All Saints en Pink; Stuart Price gebruikte Madonna als springplank naar Kylie Minogue en Pet Shop Boys. Ray Of Light veranderde de klank van pop en startte grote samenwerkingen met alterno-dj’s: denk maar aan wat The Knife en Royksopp van de Zweedse kauwgompop van Robyn maakten, of hoe de indiepopfee Jonna Lee recenter reïncarneerde in iamamiwhoami.
Tegelijkertijd liet Ray Of Light de strikte genregrenzen verkruimelen. Als popkoninginnen technokrijgers konden worden, dan plaveide dat de weg voor andere heruitvindingen. Dan kon Calvin Harris de zussen Haim de dansvloer opduwen, durfde Róisín Murphy al eens een boa rond de nek te hangen en hoefde Arca geen commerciële zelfmoord te vrezen toen hij de voormalige achtergronddanseres Tahliah Barnett mee haar stem als FKA Twigs hielp te vinden. Pop was niet langer synoniem voor schaamplaten, maar kreeg een vaste stek in je muziekcollectie waarin avontuur mogelijk werd. Een popkoningin hoefde zich niet langer in poederroze korsetten te murwen en een act als kirrend schoolmeisje of opgehitst lustopbject op te voeren, maar mocht ook een wijze volwassen vrouw zijn. Nu ze zelf in strings op EDM-beats loopt te twerken, lijkt het allemaal alweer lang geleden, maar toch toonde Ray Of Light plots de artieste in Madonna, eerder dan de zakenvrouw of de marketingmachine. Het blijft vingers kruisen dat ze ooit de botoxnaald nog eens neerlegt en naar deze cutting edge terugkeert.
