Columbia, 1960
Jaren geleden was ik nog een kleine maar nieuwsgierige jongen die
urenlang vol verwondering keek naar animatiefilms op het
beeldscherm. Mensen en dieren die vloeiend bewogen en spraken op
het scherm, het leek eenvoudig en vanzelfsprekend, want pas veel
later kwam ik te weten dat er vele maanden van tekenwerk vooraf
gingen aan het oogstrelende resultaat.
Los van al die beeldenpracht was ik ook geboeid door de betoverende
en indringende muziek die de kleurrijke taferelen van een extra
emotionele laag voorzag. Een herinnering die mij na al die jaren
nog steeds nauw aan het hart ligt, is het bekijken van de
revolutionaire animatiefilm ‘Fantasia’, dat de welbekende
tekeningen van Walt Disney combineert met meesterwerken uit de
klassieke muziek. De film uit 1940 was en is dankzij de vele
technische hoogstandjes nog steeds een overrompelende
totaalervaring, maar onderscheidt zich vooral door een atypische
verhaalstructuur en een conceptuele inhoud.
Veelvormige ijskristallen dwarrelen als kleine glinsters tijdens
een diepblauwe winternacht neerwaarts op de gracieuze klanken van
Tsjaikovksy. De befaamde Notenkrakersuite is een meesterwerk van de
laatromantische Russische componist en één van de vele audiovisuele
hoogtepunten in de animatiefilm van Walt Disney. De suite van
Tsjaikovsky heeft doorheen de geschiedenis in allerlei gedaantes
zijn weg naar het grote publiek gevonden: balletopvoeringen,
(animatie)films, orkestuitvoeringen, … De meest spraakmakende
bewerking behoort misschien wel toe aan jazzpianist Duke Ellington.
In 1960 verscheen ‘The Nutcracker Suite’ bij Columbia: een
swingende en kleurrijke uitvoering in de traditie van de grote
bigbands uit de jaren dertig en veertig.
Ellington brak al in 1927 door en reisde in de daaropvolgende jaren
met een groot orkest rond in de Verenigde Staten en Europa. Vanaf
de jaren vijftig leek zijn succes te tanen doordat hij in de
schaduw kwam te staan van nieuwe en jongere muzikanten, die ijverig
het genre wilden vernieuwen. De pianist bleef niettemin aan een
hoog tempo muziek opnemen (de Amerikaan heeft waarschijnlijk de
meest lijvige jazzdiscografie ooit) en optreden met tal van grote
sterren. ‘The Nutcracker Suite’ krijgt in zijn lange carrière een
aparte plaats toebedeeld omdat het op een werk uit de romantische
periode geïnspireerd is. Het album wordt doorgaans gebundeld met
een andere klassieke bewerking, ‘Peer Gynt Suites’ van Edward
Grieg. Beide werken hebben een Duke’s eigenzinnige
jazzification ondergaan en staan symbool voor zijn
buitengewone compositorische en technische kunde (al verdient zijn
trouwe collega en vaste arrangeur Billy Strayhorn ook een
vermelding).
Het is opmerkelijk hoe de compositie van Tsjaikovsky tot zijn recht
komt in een totaal andere tijd en ruimte. Het grote romantische
orkest wordt in deze bewerking geschrapt en vervangen door een
aantal hout- en koperblazers (klarinet; trompet, saxofoon,
trombone), aangevuld met de klassieke jazzinstrumenten (drums,
piano, bas). Daarnaast worden de losse en wisselende ritmes in een
strakker keurslijf gegoten waardoor je een veel strakker en
swingender geheel krijgt. Duke Ellington slaagt erin om ‘The
Nutcracker Suite’ aan een nieuw register te koppelen en brengt twee
totaal verschillende genres, met eigen tradities en codes bij
elkaar.
In een speelduur van 31 minuten worden er negen verschillende
thema’s belicht. De titels van de nummers tonen zowel een klassieke
(‘Ouverture’) als een etnische achtergrond (‘Toot Toot Tootie
Toot’) en zelfs enkele kleine knipogen naar het oorspronkelijke
werk (‘The Volga Vauty’). Ook in de thema’s doorschijnen regelmatig
de welbekende muziekflarden van Tsjaikovsky maar Ellington durft
ook af te wijken van de authentieke compositie en te improviseren
met het beschikbare materiaal.
Toch zijn het vooral die magische restjes romantiek die de
luisteraar zullen plezieren: ‘Sugar Rum Cherry’ is een letterlijke
interpretatie uit het werk van Tsjaivkosky maar de ondeugend
klinkende bewerking van Ellington is zo smaakvol en kleurrijk
gebracht dat het zonder schroom naast het origineel mag staan.
‘Chinoiserie’ is wat dat betreft even opmerkelijk: het ritme is een
pak statischer dan het origineel maar het coloriet van de
instrumenten en de weinige maar perfect getimede aanslagen van
Ellington op de piano geven het nummer een volledig nieuwe
dimensie.
De fantasierijke afsluiter ‘Arabesque Cookie’ trippelt tussen de
romantiek en het impressionisme in, maar maakt bij momenten ook een
grootse en vloeiende overgang naar de twintigste eeuw.
Hoewel Duke Ellington in 1960 reeds als deel van een vorige
generatie werd beschouwd, zijn de briljante compositorische
ingevingen en het moeiteloos schakelen tussen ritme en melodie een
onovertroffen voorbeeld van ’s mans verpletterende invloed op de
jazzgeschiedenis. ‘The Nutcracker Suite’ is een statement
van een ervaren vakman die tot het einde van zijn leven zijn grote
passie zou blijven bedrijven.
Voor de mensen de geïnteresseerd zijn in het latere werk van
Duke Ellington, is er een interessant (Engelstalig) artikel hier te
lezen: http://www.slate.com/id/2112112/.
