Soms hou je niet voor mogelijk welke films er in slagen om een politiek controversiële lading mee te krijgen. Steve McQueens 12 Years a Slave, een aangrijpend drama over de lotgevallen van een zwarte slaaf op de Amerikaanse katoenplantages van circa 1840, heeft in principe geen enkele reden om de gemoederen specifiek te verhitten, of het moest al bij het slag volk zijn dat nog steeds naar de tijd van de slavernij terugverlangt. En toch… In de conservatieve tak van de Amerikaanse media (die steeds groter wordt en ondertussen altijd maar luider schreeuwt hoe klein en onderdrukt ze wel is), klinkt steeds luider het verhaal van de Obamafication van de cinema: er zijn de voorbije paar jaar relatief veel films rond de spanningen tussen blank en zwart uitgekomen, wat allemaal deel zou uitmaken van een “progressieve agenda om white guilt tot leven te wekken”. We hebben het dan over pakweg Lee Daniels’ The Butler (net als diens voorgangers Precious en, in mindere mate, The Paperboy), het recente Fruitvale Station, Lincoln en zelfs Django Unchained.
Dit soort verhalen tonen niet alleen aan hoe polariserend en paranoïde sommige media wel kunnen optreden, maar vooral ook hoe deze mensen zonder gêne volledig voorbij gaan aan wat er op dat scherm te zien is, zodat een film niet langer iets is waar je naar kijkt en dat je beleeft op een emotioneel niveau, maar dat je “leest”. (Als je ooit iemand ontmoet die een zin begint met: “Ik lees in Nymphomaniac vooral een kritiek op…”, ga dan vooral zeer snel lopen, want die persoon gaat ongelooflijk pretentieus beginnen zeuren.) Wie wél echt kijkt, ziet in het geval van 12 Years a Slave vooral een pakkende, intelligente, goed gemaakte film, waarin Steve McQueen weliswaar een grote stap zet in de richting van de conventionele, relatief mainstream cinema.
Chiwetel Ejiofor (die ooit een Oscar gaat winnen, maar dit jaar nog niet) speelt Solomon Northtrup, een vrije zwarte die in New York geniet van een goed leven en het respect van zijn omgeving. Tot hij wordt ontvoerd door slavenhandelaars en naar New Orleans wordt gebracht, waar hij eerst in het bezit komt van de relatief humane handelaar Ford (Benedict Cumberbatch), maar daarna eigendom wordt van de sadistische katoenteler Epps (Michael Fassbender) en zijn zo mogelijk nóg wredere vrouw (gespeeld door Sarah Paulson).
Puur op narratief vlak is dit alles vrij conventioneel. Steve McQueen is bepaald niet de eerste die de Amerikaanse slavernij dramatiseert, en zijn verhaal bevat ook wel min of meer alle vertrouwde elementen die je in zo’n film traditioneel terugvindt. De gemene opzichter (goede rol van Paul Dano); check. De bible thumping, haast psychopatische slaveneigenaar (Fassbender): check. We krijgen zelfs een perverse seksuele spanning in het verhaal, wanneer blijkt dat Epps zich regelmatig vergrijpt aan de jonge slavin Patsey (Lupita Nyong’o), wat niet naar de zin is van zijn vrouw.
12 Years a Slave is dan ook de meest toegankelijke film van Steve McQueen tot nu toe. Waar Hunger en Shame nog Spartaanse personagestudies waren, met weinig dialogen, nog veel minder plot en regelmatig lang aangehouden, strak gekadreerde shots van schijnbaar banale handelingen, verloopt 12 Years a Slave op wat je, bij gebrek aan een beter woord, een “normalere” manier zou kunnen noemen. De emoties van de personages zijn inzichtelijker, het tempo van de film ligt hoger en er is ook gewoon meer “incident” in de film, er gebeurt meer. Hunger en Shame kan je door hun strenge vormelijke eigenschappen probleemloos naast elkaar leggen als twee zusterstukken. Met 12 Years a Slave doorbreekt hij dat patroon – het is een minder radicale film, die wellicht precies daardoor meer mensen zal aanspreken.
Is het flauw om dat op zijn minst een béétje jammer te vinden? Het siert een regisseur natuurlijk dat hij na twee gelijkaardige films het aandurft om iets helemaal anders te doen, maar ondertussen konden we ons ook niet van de indruk ontdoen dat iemand anders 12 Years a Slave ook had kunnen regisseren, terwijl niemand anders Hunger of Shame had kunnen maken. McQueen drukt wel degelijk zijn stempel op de film, maar hij blijft minder persoonlijk, minder eigengereid.
<
Nu goed, als je je simpelweg concentreert op wat de film wel is – en dat is nog altijd het verstandigste – dan zie je nog altijd zeer sterke cinema, die nooit straffer wordt dan wanneer McQueen dan toch teruggrijpt naar een paar van de stilistische tics uit zijn vorige films. Denk aan een scène waarin Solomon ei zo na wordt gelyncht – hij hangt met een strop aan een boom, maar zijn tenen raken nog net de grond, zodat hij niet stikt. Urenlang hangt hij daar, wat wordt weergegeven in een strak wide shot, dat meer dan een minuut duurt. Ondertussen werken de andere slaven op de achtergrond door – niemand die hem durft helpen. Het is een zenuwslopend moment, dat, niet toevallig, herinneringen oproept aan Hunger. Ook de meedogenloos eerlijk in beeld gebrachte ranseling van Patsey blijft lang bij, én bovenop dat alles is er een interessante muziekscore van Hans Zimmer (of all people), die vaak voorbijgaat aan de doorsnee symfonische melodieën, om meer gebruik te maken van sfeerrijke dissonante geluiden.
Bovendien besteedt McQueen veel aandacht aan taal en het idee van kunst. De dialogen zijn bewust opgesteld in ronkende volzinnen vol archaïsche woorden, om trouw te blijven aan het tijdperk – op een bepaald moment spreekt Solomon zelfs met thee en thou. De welbespraaktheid van Solomon wordt subtiel gecontrasteerd met het Zuidelijk accent en het veel boertiger woordgebruik van zowel de slaven als de blanken op de plantages. McQueen maakt er ook een punt van dat Solomon een begaafd vioolspeler is, die regelmatig speelt als zijn meesters een feest houden. Het is de slaaf die mooie muziek creëert en de slavenhouder die het niet weet te waarderen. Die subtekst zorgt ervoor dat de film meer wordt dan alleen maar het – uiteindelijk nogal conventionele – verhaal.
Dus begrijp ons vooral niet verkeerd: 12 Years a Slave is een goede film en jullie moeten zeker allemaal gaan kijken. Maar we konden er niets aan doen: we vonden de Steve McQueen van Shame toch origineler en radicaler.
