Als je denkt aan Japanse cinema, dan denkt een zichzelf respecterend cinefiel onmiddellijk aan Akira Kurosawa. Met recht en rede dat je dan aan de regisseur van Seven Samurai denkt, maar het land van de rijzende zon heeft veel meer te bieden op vlak van getalenteerde cineasten. Hoewel Kurosawa de bekendste vertegenwoordiger is van de Japanse filmkunst, was hij toch niet de belangrijkste chroniqueur van de Japanse cultuur. Die eer gaat naar Yasujiro Ozu. Terwijl Kurosawa een gezicht gaf aan de Japanse samurai en meer Westerse verteltechnieken toepaste, wierp Ozu een blik op het Japanse gezin en de tradities die daarmee gepaard gaan. Ozu deconstrueerde de Japanse familiewaarden, wat leidde tot minimalistische observaties van de interne Japanse cultuur. Dat handelsmerk kwam tot een hoogtepunt met Tokyo Story, een diepmenselijke studie van wat een kind-ouderrelatie precies betekent en welke verantwoordelijkheden we hebben tegenover onze ouders. Resultaat was een van de pakkendste meesterwerken uit de filmgeschiedenis.
De premisse doet ongelofelijk simpel aan. Shukichi (Chishu Ryu) en Tomi Hirayama (Chieko Higashiyama) zijn een gelukkig gepensioneerd koppel dat hun oude dag doorbrengt in Onomichi, een stadje in het zuidwesten van Japan. Ze besluiten om een tripje te maken richting Tokyo om hun zoon, dochter en schoondochter te bezoeken. De zoon Koichi (So Yamamura) verdient de kost als huisdokter en dochter Shige (Haruko Sugimura) heeft een eigen kapsalon. Hoewel Shukichi en Tomi eerst met open armen worden ontvangen door hun kinderen, blijkt al snel dat ze een blok aan het been zijn van hun kroost. Zowel de zoon als de dochter hebben het zeer druk met hun eigen gezin en carrière, wat ervoor zorgt dat ze maar weinig aandacht kunnen besteden aan hun ouders. De enige die tijd vrijmaakt is Noriko (Setsuko Hara), de verweduwde schoondochter van Shukichi en Tomi. De kinderen sturen hun ouders uit gemakzucht met een smoesje naar een wellness center aan de Japanse kust, maar daar kennen ze allesbehalve rust door de aanwezige jeugd. Ze besluiten dan maar om terug te keren naar Onomichi, zonder echt tijd doorgebracht te hebben met hun kinderen. De kinderen zullen al snel spijt krijgen van hun tekort aan belangstelling.
Yasujiro Ozu woonde voor het grootste deel van zijn leven bij zijn moeder thuis, dus het mag geen verrassing zijn dat Tokyo Story openlijk de kant kiest van de ouders. Ozu portretteert Shukichi en Tomi onmiddellijk als een zeer minzaam en liefhebbend koppel. Alvorens je nog maar een blik op een van de kinderen hebt geworpen, weet je al dat ze een zeer rechtvaardige en open opvoeding hebben gekend. Het duurt niet lang voordat deze ouwelui je sympathie weten te wekken en ze zachtjes je hart veroveren. De kinderen laat Ozu minder warmhartig overkomen. Door hun drukke bestaan in de Japanse grootstad zijn uitstapjes met de ouders of lange gesprekken voeren uit den boze. De ouders zijn zich gewaar van het drukke leven van hun nakomelingen, maar tonen op geen enkel moment hun ongenoegen. Ze zijn haast niets anders dan een stuk decor bij hun zoon thuis. Dat maakt het moeilijk om de kinderen in hun motivaties te steunen en stelt hen al snel op als de antagonisten van Tokyo Story.
Toch werkt Ozu zijn thema van de groeiende kloof tussen twee generaties van dezelfde bloedlijn iets complexer uit dan het op het eerste zicht lijkt. Op zeer subtiele wijze laat Ozu ook wat sociale kritiek doorsijpelen in de premisse van dit familiedrama. Halverwege de film beslist vader Shukichi een stevige borrel te gaan drinken met enkele oude kennissen. In hun dronken bui starten de mannen een gesprek over de verworven talenten van hun zonen en diens posities binnen de Japanse maatschappij. Een van Shukichi’s vrienden uit zijn teleurstelling over zijn zoon, waarna Shukichi van mening is dat ze niet zo streng moeten zijn voor hun kinderen en niet het onmogelijke moeten verwachten. Dat doet je als kijker beseffen dat de strenge verwachtingen van de Japanse cultuur mee de dynamieken bepalen van de plot in Tokyo Story. Het feit dat de kinderen minder aandacht besteden aan hun ouders is niet hun fout, maar ligt meer aan het feit dat ze zo druk bezig zijn met het vervullen van hun maatschappelijke plichten en verwachtingen. Die strenge culturele omlijsting doet de kinderen bij wijlen hun meer primaire plichten vergeten en geeft hen dan ook onvermijdelijk een wat egoïstische instelling.
De ware aantrekkingskracht van dit meesterwerk is de beheerste en ingetogen regie en observatie die Ozu aan de dag legt. Elke emotie en elk shot wordt behandeld met klinische precisie. Tokyo Story is geen film van grote expositie, maar van een doordringende menselijkheid. De minimalistische regie van Ozu draagt daar erg aan bij. Tokyo Story kwam in een periode waarin Ozu’s stijl zich had ontdaan van zo goed als elke filmische techniek. Statische shots was het enige wat Ozu nog nodig had. Elke Westerse filmtechniek was hem vreemd geworden. De gebeurtenissen in de film en de acteurs waren de belangrijkste ingrediënten. Tokyo Story staat ook bekend door het veelvuldig gebruik van het zogenaamde tatami-shot, een shot dat je als kijker het gevoel geeft dat je op een Japans zitmatje zit. Dat zorgt er ofwel voor dat je op ooghoogte van de personages zit of als stille insider opkijkt naar de verwikkelingen binnen het gezin. De film zit constant dicht op het vel van zijn personages en hanteert een zeer persoonlijke aanpak.
Waarom Tokyo Story na al die jaren als een van de grote werken uit de wereldcinema wordt beschouwd? Dat komt voornamelijk door de onverwoestbaar universele relevantie van de thematiek. Ozu confronteert ons met zeer voor de hand liggende waarheden, maar weet ze zo krachtdadig uit te bouwen dat zijn subtiele boodschap nzich voor eeuwig onder je huid nestelt. Het verhaal van Tokyo Story is van toepassing op alle culturen. Ook wij bij enola denken dat we de eeuwige jeugd bezitten, maar Ozu bewijst het tegendeel. Ouderdom is een onvermijdelijk lot dat we allemaal hopelijk op een serene manier kunnen beleven. We kunnen enkel maar hopen dat we dan naasten – al dan niet enkele nakomelingen – hebben die nog een handje kunnen toesteken en nog om ons geven. Tokyo Story weet een mens op dat vlak flink wakker te schudden.
Tokyo Story is een acteursfilm in hart en nieren. Chishu Ryu en Chieko Higashiyama zijn als de ouders de drijvende kracht van de film. Ryu was de vaste acteur van Ozu en speelde in 52 van Ozu’s 54 films. Toen hij Tokyo Story maakte was Ryu nog maar 49 jaar oud en het is dus verrassend hoe overtuigend hij een zachtaardige oudere man neerzet, zowel fysiek als in zijn acteren. Zijn royale glimlach en pretoogjes verwarmen elke vezel in je lichaam. Wanneer zijn personage dan nog eens goed in de drank vliegt, gun je het hem. Dit is een man die een verzetje verdient. Higashiyama krijgt van ons even veel lof. Ze speelt een zorgzame moeder en grootmoeder die even hartverwarmend is als Ryu. Mooiste moment is wanneer ze samen met haar kleinkind een wandelingetje maakt en zich afvraagt of ze nog de tijd krijgt om de kleine bengel te zien opgroeien. Een gegarandeerde krop in de keel. Ook noemenswaardig is Setsuko Hara, die in drie films van Ozu heeft geacteerd. Hier speelt ze de lieve en bedachtzame schoondochter van de ouders, wiens man enkele jaren geleden is overleden. Ze straalt van het scherm met een eeuwige glimlach, maar ze zet ook een personage neer dat inwendig wordt verteerd door eenzaamheid en verdriet.
Tokyo Story is een verhaal dat zich als een kabbelend beekje voortbeweegt doorheen het alledaagse leven. Wie op het einde van de rit dan ook op geen enkele manier geraakt is door dit humane drama, moet dringend beginnen twijfelen aan zijn menselijke kwaliteiten. Droef, melancholisch en pijnlijk echt. Ozu slaagde erin om met een beperkt aantal middelen monumentale cinema neer te zetten, cinema die van ons nog eeuwen mag voortleven. Dit is geen film gericht naar cinefielen, maar een film gericht naar ieder mens. Wij buigen alvast voor dit meesterschap.