In een tijdperk dat al jarenlang vormgegeven wordt door de (irreële) angst voor aanslagen en terreurdaden, een periode waarin kleine groepjes ideologen onder eenzelfde noemer ten strijde trekken en de staat met de rechten van verdachten wel eens een loopje durft te nemen, is het aanlokkelijk terug te blikken naar andere tijden die onder eenzelfde juk van angst en repressie leken te zuchten, tijden toen anarchisten bommen lieten ontploffen in de naam van de vrijheid.
Een geschiedenis van het anarchisme is de ondertitel van Alex Butterworths De wereld die er nooit kwam, al is die “een” eigenlijk te bescheiden voor het monumentale werk dat Butterworth gecreëerd heeft. Uiteraard heeft hij strikt genomen gelijk wanneer hij aanhalingstekens plaatst bij zijn boek, dat niet minder dan dertig jaar omspant (van 1871 tot 1905) en een stoet aan internationale spelers naar boven brengt. Het is evenzeer een feit dat in het kluwen van pamfletten, schotschriften, processen en rapporten van spionnen en geheimagenten halve leugens, waarheden en flagrante propaganda zozeer met elkaar verweven zijn dat niemand er nog met sluitende zekerheid de waarheid uit kan puren; maar als iemand dat doel benadert, dan is het Butterworth wel.
Of de lezers hem kunnen volgen, blijft echter een ander paar mouwen. In zijn drang naar volledigheid duizelt het zelfs de meest aandachtigen onder hen, want de vermelde stoet aan namen en feiten is ondanks alle inspanningen van Butterworth geen hapklare brok. In se zijn het zelfs zijn literaire flair en kracht als verhalenverteller die er voor zorgen dat het boek niet onder zijn academische aspiraties bezwijkt. Van bij het eerste hoofdstuk (over de Parijse Commune) sleept hij de lezer mee als in een spannend maar ook doorwrocht detectiveverhaal vol illustere schurken, meedogenloze ideologen en op het randje van de criminaliteit opererende staatsfunctionarissen en politieagenten.
Samen met de introductie van enkele van de belangrijkste hoofdrolspelers, waaronder de befaamde aristocraat Peter Kropotkin, opteert Butterworth voor een wisselende blik op “Parijs” enerzijds en “Rusland” anderzijds als de twee streken waar het anarchisme en het doorgedreven utopisch socialisme zich ontwikkelden (beide begrippen zijn tot op zekere hoogte door elkaar te gebruiken in dit geval). Daardoor wordt het hele verhaal binnen een bredere context gegoten en wordt de wisselwerking tussen de verschillende groepen en denkbeelden onderstreept. Door per hoofdstuk enkele jaren te selecteren (die elkaar deeltijds overbruggen) tracht Butterworth het voor de lezer behapbaar en overzichtelijk genoeg te houden zonder de chronologie uit het oog te verliezen.
De wereld die er nooit kwam. Een geschiedenis van het anarchisme is zonder meer een huzarenstukje en een monumentaal werk, dat bovendien op een bevatbare en overzichtelijke manier wordt gepresenteerd. De belangrijkste kritiek mag zijn dat Butterworth heeft nagelaten een oplijsting op te nemen van de belangrijkste spelers en gebeurtenissen. Binnen het kluwen van ideologen, manipulators en (dubbel)spionnen met soms nauw verwante belangen is een houvast of leidraad immers geen overbodige luxe. Het is maar een detailkritiek want verder valt er op De wereld die er nooit kwam weinig af te dingen, literair noch academisch.
