Wanneer er twintig jaar geleden geschreven werd over een
gecontroleerde maatschappij, waarin mensen op elk gegeven moment
gefilmd kunnen worden en hun doen en laten kan worden getraceerd,
noemden we dat meestal een dystopie. Science fiction met op z’n
best een waarschuwende functie. Maar kijk om je heen en je ziet dat
we inderdaad steeds meer naar zo’n samenleving aan het toegroeien
zijn, waarbij de realiteit de fictie soms overtreft. Toen ‘The
Truman Show’ uitkwam in de jaren negentig, was dat een satire – nu
is het de laatste logische stap die ons nog rest in het rijk van de
reality TV. En ook een film als ‘A Scanner Darkly’, waarin
de Amerikaanse bevolking 24 uur op 24 wordt geobserveerd door de
overheid, is nauwelijks nog een haarbreedte verwijderd van wat we
nu al meemaken. In Nederland en Groot-Brittannië worden
bewakingscamera’s op straat tegenwoordig al uitgerust met
microfoons die “agressieve conversaties” kunnen oppikken. Meer en
meer, en uiteraard allemaal voor ons eigen goed, wordt privacy iets
dat we alleen nog thuis kennen. Maar hey, ook dat kan nog
veranderen. Paranoïde? In Groot-Brittanië hangen naar schatting 4,2
miljoen camera’s op straat en in openbare plekken. Gemiddeld wordt
een persoon daar 300 keer per dag gefilmd.
Berucht SF-auteur Philip K. Dick, die eerder al de romans en
verhalen schreef waarop’Blade Runner’, ‘Total Recall’ en ‘Minority Report’ werden
gebaseerd, was in de jaren zeventig al regelmatig bezig met die
thematiek: hoe in de toekomst een geavanceerde technologie gebruikt
zou worden om persoonlijke vrijheden af te pakken, en om de grens
tussen mens en machine te doen vervagen. Richard Linklater,
regisseur van films als ‘Before Sunrise’ en
‘Waking Life’, heeft nu van Dicks ‘A Scanner Darkly’ een
bevreemdende, fascinerende komedie-thriller gemaakt, die zich
moeilijk in een hokje laat proppen. De bizarre stijl van de film
was wellicht de reden dat hij genadeloos flopte aan de Amerikaanse
kassa’s en hier nooit de zalen haalde. Maar laat dat u niet
weerhouden om ‘m toch op dvd te zien.
We bevinden ons in de nabije toekomst. Veel is er niet veranderd
in de tussentijd, behalve dan dat zowat twintig procent van de
Amerikaanse bevolking verslaafd is geraakt aan een soort
superdrugs, Substance D. Zoals één de personages het aan het begin
van de film uitlegt: “je hebt mensen die er verslaafd aan zijn, en
mensen die het nog niet geprobeerd hebben.” Als reactie op dat
probleem, heeft de overheid zichzelf het recht toegeëigend om in
het wilde weg te spioneren op de burgers. Vrienden verraden elkaar
en je kunt nooit weten wie in je omgeving eigenlijk een informant
voor de overheid is. Allemaal voor je eigen bestwil, natuurlijk,
want die gevaarlijke drugs moeten de wereld uit.
Bob Arctor (Keanu Reeves), Jim Barris (Robert Downey Jr), Ernie
Luckman (Woody Harrelson), Charlie Freck (Rory Cochran) en Donna
Hawthorne (Winona Ryder) zijn vijf vrienden die schijnbaar geen
andere ambitie hebben dan Substance D te slikken en in hun luie
zetel te hangen, maar uiteraard is niets wat het lijkt: Bob is
eigenlijk een undercover agent voor de overheid, die via Donna
hogere piefen uit de drugwereld te pakken wil krijgen. Dan, op een
dag, komt Jim bij de politie vertellen dat uitgerekend Bob deel
uitmaakt van een terreurbeweging. Bob, die steeds in een vermomming
verslag uitbrengt aan de overheid, krijgt nu de opdracht om
zichzelf te observeren.
Dat klinkt complex, maar één van de grootste prestaties van
Richard Linklater is juist hoe hij dat ingewikkeld verhaal erg
trefzeker weet te vertellen, zonder ons verloren te laten lopen in
de intriges. Oké, je moet er het kopje bijhouden en opletten
wanneer er wat gezegd wordt, maar wie daar toe in staat is, wordt
keurig door de regisseur meegevoerd naar de eindmeet voor een
knappe, ironische finale. Linklater was altijd al goed met
personages, dat wisten we al na ‘Dazed and Confused’,
maar hier bewijst hij zichzelf ook als een goede
verhalenverteller.
In feite zijn er hier twee thema’s die naadloos aan elkaar
worden verbonden: paranoia over de “big brother”-maatschappij waar
we allemaal steeds meer in leven, en de drugsproblematiek. ‘A
Scanner Darkly’ is een paranoia-thriller die soms herinneringen
oproept aan de they’re watching us-films uit de jaren
zeventig. Het angstaanjagende aan het concept van dit verhaal is
juist dat het over ogenschijnlijk schadeloze vrienden gaat, die
graag samen stoned worden, maar als het erop aankomt wel een mes in
elkaars rug steken. De repressieve samenleving waarin je niemand
kunt vertrouwen komt hier niet tot leven via geüniformeerde gekken
die door de straten marcheren of via een dictator die met kracht
zijn wil oplegt. Nee, het gaat veel subtieler dan dat. Mensen
hangen nog altijd met een biertje voor hun tv en maken zichzelf
wijs dat ze vrij zijn, terwijl ze langs alle kanten stilletjes in
de gaten worden gehouden – via de technologie en ook via hun eigen
vrienden. Persoonlijke vrijheid, suggereren Philip K. Dick en
Richard Linklater, wordt niet met een grote knal vernield, het
gebeurt zelden met een oorlog of een staatsgreep. Veel vaker
gebeurt het in het geniep, zonder dat je het door hebt.
En daaraan gekoppeld heb je dan het drugthema – het gebruik van
Substance D leidt uiteindelijk tot hallucinaties en, zoals een
wetenschapper het hier uitlegt: “de éne hersenhelft die tegen de
andere in opstand komt”. De makers willen niet zomaar een
anti-drugboodschapje uitdragen, maar maken van Substance D juist
een goedje dat de paranoia nog wat verder drijft. Door die drug kun
je op den duur jezelf niet eens meer vertrouwen. In Bob komt de
undercover agent die hij is in conflict met de stoner die hij óók
is. Twee thema’s, waarmee één punt wordt duidelijk gemaakt.
Net als zijn film ‘Waking Life’, uit 2001, maakte Linklater ‘A
Scanner Darkly’ via het rotoscoping-systeem, waarbij live
action-beelden min of meer worden “overtekend” door animators. Het
is dus een soortement tekenfilm, maar niet echt. We zien Keanu
Reeves en consoorten door de film wandelen alsof er een soort van
animatie-filter op de cameralens werd gelegd, wat een vreemd,
distantiërend effect heeft. Je kunt dat een pretentieus trucje
noemen, maar het werkt wel mooi om de achterdochtige, lichtjes
surreële sfeer van de film te versterken.
Gezien het verhaal zou je het niet verwachten, maar ‘A Scanner
Darkly’ is ook een erg geestige film – de acteurs, die allemaal in
zekere mate werden getypecast, weten een knappe dynamiek tot leven
te wekken, zodat we in feite naar een variant op de high school
buddies uit ‘Dazed and Confused’
zitten te kijken, maar dan zoals zij zich zouden gedragen onder dit
soort extreme omstandigheden. Een scène waarin de personages een
diepgravende discussie houden over het aantal versnellingen op een
fiets, is hilarisch. Zelfs Keanu Reeves is overtuigend als agent
die de greep over z’n eigen gespleten persoonlijkheid begint te
verliezen.
‘A Scanner Darkly’ vereist een inspanning van het publiek, zeker
omdat de film een aantal keer van toon verwisselt, tussen humor,
suspense en tragiek, maar het is de moeite waard. De thema’s zijn
actueel, het verhaal knap verteld, de visuele vondsten zijn
verfrissend en de acteurs doen het prima. Wat kun je nog meer
willen?
