De meeste mensen beschouwen ‘Lolita’ als de eerste rasechte Stanley Kubrick-film. Voor het eerst had de man én grote middelen om zijn film te maken, én totale creatieve controle. Het resultaat was een op gemengde reacties onthaalde zwarte komedie, die sindsdien stilletjes heeft verdergeleefd in arthouse-bioscopen en nadien in videotheken, en die tegenwoordig de status van klassieker heeft behaald. De vrijheid waarvan Kubrick had kunnen proeven, smaakte blijkbaar naar meer, en in 1963 volgde hij ‘Lolita’ op met het geheel in Groot-Brittannië gerealiseerde ‘Dr. Strangelove’, een satirische zwarte oorlogkomedie.
Het scenario van de film is losjes gebaseerd op het boek ‘Red Alert’, een thriller over de gevolgen van een onbedoeld gelanceerde aanval op de Russen. Aanvankelijk was het dan ook Kubrick’s bedoeling om ‘Dr. Strangelove’, toen nog niet anders gekend dan onder de titel van het boek, als een thriller te verfilmen. De legende wil dat hij en zijn co-scenarist Terry Southern tijdens vrije momenten begonnen te fantaseren over komische alternatieven voor scènes. Zoals Southern later opmerkte: “Als de president op zijn bureau een telefoontje krijgt dat er een ongeluk met de Bom is gebeurd, dan is dat drama. Als hij dat telefoontje op zijn toilet krijgt, heb je komedie.” Uiteindelijk gingen de komische ideeën interessanter lijken dan een ernstige boekverfilming, en het idee voor ‘Dr. Strangelove’ was geboren.
De plot draait rond de waanzinnige generaal Jack D. Ripper, die geobsedeerd is geraakt door de idee dat de Russen “onze kostbare lichaamsvloeistoffen” willen vervuilen, en bijgevolg zijn verkenningsvliegtuigen boven Rusland opdracht geeft aan te vallen. Hij laat zijn basis afsluiten onder het mom van een first strike vanuit de Sovjetunie, en geeft het bevel dat er op iedereen geschoten dient te worden die de basis tracht te betreden.
Wanneer dit nieuws bekend wordt in the war room, het crisiscentrum waar de president en zijn raadgevers zich verschuilen, probeert men met man en macht een manier te vinden om de vliegtuigen terug te roepen. De problemen worden nog groter wanneer blijkt dat de Russen een Doemsdagmachine hebben die bij een nucleaire aanval een kettingreactie in werking zal stellen die de aarde kan vernietigen.
U kunt zich vast wel voorstellen dat een dergelijke plot in 1963, middenin de koude oorlog, insloeg als een euh… bom. Een week of twee voor de film nationaal in première zou gaan, werd dan ook nog John F. Kennedy vermoord. Het regeltje “a man could have a good weekend in Dallas with this stuff,” uitgesproken na inspectie van een overlevingspakket aan boord van één van de vliegtuigen, werd dan ook veranderd naar “a weekend in Vegas”. Als je erop let, kun je zien dat het niet helemaal synchroon loopt. In ieder geval, de film had op geen actueler moment kunnen komen.
‘Dr. Strangelove’ was voor Kubrick een gelegenheid om nog eens samen te kunnen werken met Peter Sellers, één van de acteurs uit ‘Lolita’. Sellers, een meester in improvisatie, kreeg alle ruimte om zich in zijn drie rollen uit te leven. Als president mag hij een telefoongesprek met de Russische premier voeren dat wellicht de filmgeschiedenis in zal gaan als één van de geestigste monologen ooit (“of course I still like you, Dimitri!”), als Britse commandant Mandrake tracht hij generaal Ripper tegen te houden, en zijn ultieme glansrol komt er als Dr. Strangelove zelf, een aan een rolstoel gekluisterde ex-nazi, wiens rechterarm een eigen leven heeft en te pas en te onpas een “Sieg Heil”-groet maakt. Sellers amuseert zich duidelijk voortreffelijk, met een regisseur die hem voor het grootste gedeelte gewoon liet doen.
George C. Scott had minder lol in zijn rol van legercommandant “Buck” – hij hield er niet van dat Kubrick hem steeds aanspoorde zo veel mogelijk te overacteren, was ervan overtuigd dat hij een karikatuur neerzette. Wat natuurlijk ook zo was, alleen was dat vanaf het begin Kubrick’s bedoeling geweest.
‘Dr. Strangelove’ speelt als één lange freudiaanse nachtmerrie. Seksuele overtonen lopen doorheen heel de film, vanaf de openingssequens, waarin vliegtuigen gebruikt worden als fallussymbolen die aan elkaar koppelen. De waanzin van Jack D. Ripper betreft “onze lichaamsvloeistoffen”, een theorie die het eerst bij hem opkwam “tijdens de fysieke liefdesdaad”. De niet mis te verstane implicatie is dat Ripper een moment van impotentie beleefde, en daar niet mee om kon.
Ook het personage van Buck is één grote seksistische farce – we zien hem voor het eerst wanneer hij uit het toilet komt, zijn slaapkamer binnen, waar een pin-up hem op bed ligt op te wachten. Het is de enige vrouw in de film, en ze heeft weinig te doen behalve mooi wezen en gehoorzamen aan de grillen van een mafketel die tijdens de war room-scènes opgewonden als een klein kind een vliegtuig imiteert en mokt als hij wordt tegengesproken.
En dan is er natuurlijk nog Dr. Strangelove zelf, die als ultiem redmiddel voorstelt zich diep onder de grond terug te trekken met “enkele zeer potente, vruchtbare mannen en vrouwen. Gezien de absolute noodzaak aan voortplanting zal het nodig zijn dat de vrouwen seksueel zeer stimulerend zijn.”
In ‘Dr. Strangelove’ komt Kubrick de misantroop voor het eerst zeer duidelijk naar voren – het is zijn enige echte komedie, en die eindigt dan nog in het einde van de wereld omdat een stel ontzettend domme mannen zonodig achter hun pik moesten aanlopen. En het wérkt, het blijft continu grappig, met de ene klassieke scène en regel tekst na de andere: “gentlemen, you can’t fight in here, this is the war room!” En zo nog veel meer.
Ook opvallend is het schitterende ontwerp van Ken Adams (de man die ook zowat alle Bondfilm ontwierp) – de war room is een zeer sterke, driehoekige ruimte die schijnbaar eindeloos de hoogte in gaat, gedomineerd in het midden door een gigantische ronde tafel. Een pokertafel waaraan machtige mannen spelen om het lot van de wereld. Verder speelt de film zich voor een groot gedeelte in bad- en slaapkamers af, maar dat is een trek die zowat alle Kubrickfilms gemeen hebben; let er maar eens op. Wat precies de fascinatie van Kubrick met deze twee ruimtes was, zullen we wellicht nooit te weten komen.
Er valt weinig tegen ‘Dr. Strangelove’ in te brengen, behalve misschien het ontbreken van een echt bevredigende eindscène. Oorspronkelijk was het de bedoeling de film te laten eindigen met een enorm taartengevecht in de war room, maar na twee weken lang elke dag in de slagroom te hebben rondgezwommen, besloot Kubrick dat de scène te kluchtig was, en dat het niet gefilmd kon worden zoals hij het wilde hebben – de acteurs leken zich te zeer te amuseren, terwijl juist hun ernst het voor ons grappig hoorde te maken. Uiteindelijk werd de taartenoorlog gewoon weggelaten, waardoor het huidige einde vrij abrupt lijkt, hoe geestig Sellers nummertje in de rolstoel ook is. Een nummertje dat trouwens ook weer geheel geïmproviseerd was voor de camera: Peter Sellers probeert wanhopig zijn fascistische ledematen onder controle te houden, en de acteurs achter hem hun lach. Let maar eens op de glimlach die de Russische ambassadeur toch niet kan bedwingen. ‘Mein Führer, I can walk!’ Het is grappig, maar het is net niet genoeg.
Niet dat het er veel toe doet – ‘Dr. Strangelove’ is een absolute klassieker, die nog generaties lang kan meegaan.
